W innych artykułach czytelnicy mogli zapoznać się z podstawowymi zasadami, regułami oraz funkcjami, jakie powinna spełniać misja i wizja przedsiębiorstwa. Mogli również zaznajomić się ze zbiorem zagadnień, które stworzone deklaracje misji i wizji powinny odzwierciedlać, oraz poznać sposób, w jaki misja i wizja powinny odbijać się w podejściu do codziennych obowiązków. Artykuły traktowały także o tym, jakie grupy pracowników powinny być odpowiedzialne za budowanie misji oraz wizji, a także jakie cele i funkcje powinny spełniać w firmie. Zgodnie z zawartymi w pierwszych artykułach informacjami, wskazane wyżej zagadnienia stanowią fundament prac nad procesem tworzenia deklaracji misji i wizji w firmie.
Kolejnym etapem na drodze do przygotowania owych deklaracji dla przedsiębiorstwa jest szczegółowa analiza metod opracowania misji i wizji. Kluczowym zarówno dla zrozumienia, czym jest misja i wizja, jak również dla procesu ich tworzenia, jest świadomość istotnych różnic występujących między omawianymi pojęciami. Wskazane rozbieżności implikują konieczność odmiennego podejścia do każdego z nich.
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie czytelnikom metod opracowania misji i wizji ze szczególnym uwzględnieniem odmiennych podejść w doborze sposobów ich budowy. Równie ważnym czynnikiem jest uwypuklenie praktycznych wskazówek możliwych do wykorzystania w procesie tworzenia i opracowania misji i wizji dla przedsiębiorstw. Niniejszy artykuł skupia się także na kluczowych nurtach, które determinują dobór metody służącej do opracowania deklaracji misji i wizji firmy. Istotnym punktem zawierającym się w niniejszym opracowaniu jest również dogłębna analiza i przedstawienie kluczowych elementów składowych, wybranych metod służących do poprawnego opracowania misji i wizji przedsiębiorstwa. Konstrukcja niniejszego opracowania pozwala w logiczny i przyjazny dla czytelników sposób pomóc zrozumieć sens doboru danej metody służącej do budowania misji i wizji przedsiębiorstwa, przy jednoczesnym wprowadzeniu odbiorców w tajniki zarządzania strategicznego, ze szczególnym uwzględnieniem tematyki związanej z obszernymi zagadnieniami, jakimi są misja, wizja i cele funkcjonowania firmy.
1. Koncepcje opracowania misji przedsiębiorstwa
Wskazane i omówione w pierwszym rozdziale pytania, które mają na celu pomóc w poprawnym stworzeniu deklaracji misji i wizji oraz uwypuklone i przedstawione cechy charakterystyczne obydwu analizowanych pojęć tworzą możliwość tzw. samoidentyfikacji przedsiębiorstw[1]. Samoidentyfikacja w dokładnym przekazie oznacza proces budowy misji i wizji. Misja powinna odzwierciedlać powód powstania przedsiębiorstwa, wyznawane wartości, funkcje, jakie pełni na rzecz interesariuszy wewnętrznych oraz zewnętrznych, a tym samym powinna motywować do działania. Jednakże ze względu na intensywną zmienność warunków otoczenia, które silnie determinują funkcjonowanie i możliwości rozwoju przedsiębiorstwa, misja nie oddaje kształtu przyszłych zmian oraz obranego przez firmę kierunku. Dlatego też menedżerowie zgodnie z myśleniem strategicznym, które zakłada przewidywanie zmian w strukturze i potrzebach klientów, warunkach działania oraz metodach pozwalających sprostać nowym wyzwaniom, powinni również być w stanie stworzyć obraz przedsiębiorstwa w przyszłości i odpowiedź na pytanie: dokąd zmierzamy (jako firma)? Im szybciej następują zmiany w otoczeniu, tym bardziej przedsiębiorstwo potrzebuje określonego kierunku podążania i rozwoju, opartego na wykorzystywaniu pojawiających się szans oraz sprostaniu napotkanym problemom. Uwypuklona sytuacja kreuje silną potrzebę stworzenia deklaracji wizji firmy. To właśnie wizja ukazuje obraz przedsiębiorstwa w przyszłości, obraz ambicji biznesowych, które powinny ziścić się w długookresowej perspektywie czasowej. Wizja ma ponadto za zadanie stworzyć wyobrażenie przyszłego kształtu przedsiębiorstwa oraz celu, do którego przedsiębiorstwo dąży. Znając i rozumiejąc przedstawione powyżej prawidłowości, nasuwa się pytanie – które kluczowe aspekty powinna reprezentować stworzona deklaracja misji oraz wizji? Jedna z najprostszych odpowiedzi, którą można udzielić, brzmi: to zależy od wyboru firmy. Jest to jak najbardziej poprawna odpowiedź, jednakże najpierw należy dokładnie przyjrzeć się zbiorowi możliwych podejść, aby wybrać te, które będą miały wpływ na metodę opracowania oraz ostateczny kształt misji i wizji przedsiębiorstwa.
W literaturze przedmiotu funkcjonują dwa skrajne podejścia mające na celu określenie sensu powołania i istnienia podmiotu gospodarczego (czyli omawianej misji)[2] . Jedna z koncepcji ukazująca kształt finalny misji odnosi się do wartości dla akcjonariuszy[3] , druga zaś odwołuje się do wartości reprezentowanych przez grupę interesariusz[4] . Ostateczny kształt deklaracji misji przedsiębiorstwa w doborze koncepcji perspektywy wartości dla akcjonariuszy będzie w główne mierze koncentrować się na zyskowności kosztem odpowiedzialności. Oznacza to, że przedsiębiorstwo będzie w swoich działaniach przede wszystkim dążyć do maksymalizacji zysków, nawet kosztem poczucia odpowiedzialności za swoją działalność. Firma jako podmiot gospodarczy, ale również pracownicy oraz podejmowane decyzje biznesowe będą postrzegane w formie narzędzia, które powinno służyć spełnianiu potrzeb właściciela/właścicieli. Miarą sukcesu w omawianej koncepcji jest wartość właścicielska, czyli wyłącznie sukces rozumiany materialnie, przełożony bezpośrednio na aspekt finansowy. Kluczem do działania w podejściu perspektywy wartości dla akcjonariuszy jest wyłącznie dbałość o własne interesy[5] . W omawianej koncepcji pojawia się jednak pewna istotna trudność, której podłoże tkwi w doprowadzeniu do tego, aby pracownicy działali w interesie właściciela/właścicieli. Zadanie to każda firma może rozwiązywać na swój własny sposób.
Krańcowo odmienne wartości będzie ukazywała deklaracja misji, która będzie się kierowała perspektywą wartości dla interesariuszy. Poniżej została przedstawiona analiza opierająca się dokładnie na tych samych czynnikach, jak w przypadku perspektywy wartości dla akcjonariuszy, aby czytelnicy niniejszego opracowania mogli dostrzec wyraźne różnice w obydwu przedstawianych koncepcjach. Kluczowym punktem nacisku na działalność przedsiębiorstwa w perspektywie wartości dla interesariuszy jest odpowiedzialność, a nie zyskowność prowadzonych działań biznesowych. Oznacza to, że firma kierująca się omawianą koncepcją będzie gotowa poświęcić część zysków na korzyść odpowiedzialności za prowadzone działania. Za cel istnienia przedsiębiorstwa w koncepcji perspektywy wartości dla interesariuszy wybrana jest potrzeba służenia i promowania współpracy ze wszystkimi zaangażowanymi w działalność i rozwój firmy podmiotami i osobami. Tym samym miarą sukcesu jest zadowolenie grupy interesariuszy na podstawie działań oraz osiąganych rezultatów przez przedsiębiorstwo. Istotą działania w podejściu perspektywy wartości dla interesariuszy jest dbałość o wspólne interesy[6] . Tak jak w przypadku analizowania pierwszej koncepcji – perspektywy wartości dla akcjonariuszy, tak samo i w tym przypadku możemy dostrzec podstawową trudność, która polega na pogodzeniu i dostosowaniu interesów poszczególnych, zaangażowanych grup.
Dwie przedstawione skrajnie odmienne koncepcje stawią zarys finalnego kształtu deklaracji misji przedsiębiorstwa i wpływają na metodę jej opracowania. Oznacza to, że w procesie opracowania misji firmy menedżerowie muszą we własnym zakresie określić, co ich zdaniem powinno stanowić cel istnienia przedsiębiorstwa, a później rozpocząć pracę nad tworzeniem misji. Określenie, która koncepcja jest bliższa działalności firmy jest pierwszym, a zarazem fundamentalnym krokiem służącym do opracowania deklaracji misji. Niezbędnym wydaje się w tym miejscu nadmienić, że literatura przedmiotu nie pomoże menedżerom znaleźć gotowej odpowiedzi idealnie pasującą do konkretnej sytuacji danego przedsiębiorstwa pod sytuację danego przedsiębiorstwa. W materiałach opisujących metody opracowania misji, możemy dostrzec debatę dotyczącą znalezienia złotego środka pomiędzy opisanymi powyżej koncepcjami. Teoretycy zarządzania wciąż poszukują odpowiedzi na pytania odnoszące się do możliwości połączenia i dopełnienia się obydwu podejść w kwestii celu istnienia podmiotu gospodarczego. Być może nie ma możliwości rozstrzygnięcia wskazanego paradoksu, jednak warto próbować i szukać rozwiązań, które pozwolą osiągnąć zarówno wysoką zyskowność, jak i poczucie głębokiej odpowiedzialność społecznej za podejmowane działania przedsiębiorstwa.
Przedstawione zagadnienie mające wpływ na ostateczny kontekst i kształt deklaracji misji dodatkowo ukazuje przyczynę, dla której przedsiębiorstwa działające w jednej branży mogą kierować się skrajnie odmiennymi wartościami i zupełnie w inny sposób określać cel swojego istnienia. Różnice te będą spowodowane kierowaniem się zupełnie innymi koncepcjami, a tym samym przedsiębiorstwa będą inaczej traktować obecnych i przyszłych odbiorców, inne będą ich obszary działania oraz w odmienny sposób będą próbowały zaspokoić potrzeby klientów. Po określeniu głównych założeń kształtujących misję oraz po dokonaniu doboru koncepcji, która będzie kierowała procesem budowy deklaracji misji, warto zwrócić szczególną uwagę na metodą jej opracowania.
2. Metody opracowania misji przedsiębiorstwa
Znając podstawowe założenia, jakie misja przedsiębiorstwa powinna spełniać, następnym istotnym krokiem jest dobór poprawnej metody jej opracowania. Bardzo ważnym jest, aby wybrana koncepcja odzwierciedlająca charakter danej firmy powinna towarzyszyć grupie osób opracowujących deklarację misji przez cały czas trwania tego procesu. Należy w tym miejscu również zaznaczyć, że nie istnieje wyłącznie jedna dobra metoda opracowania misji, gwarantująca przedsiębiorstwu ukończenie tego procesu sukcesem – metod jest wiele. Należy jednak pamiętać o podstawowych, a zarazem uniwersalnych zasadach, którymi powinno się kierować się przedsiębiorstwo w trakcie opracowania deklaracji misji firmy.
Pierwszym krokiem niezbędnym do rozpoczęcia opracowania deklaracji misji firmy jest zaangażowanie pracowników ze wszystkich szczebli przedsiębiorstwa. Punkt ten może wydawać się mało istotny, jednakże zgodnie z zaprezentowanymi informacjami w podrozdziale pierwszym – definiowanie misji i wizji, stworzona deklaracja misji ma za zadanie inspirować do działania, być widoczna w wypełnianiu bieżących obowiązków oraz być w pełni zrozumiała. Wymienione cechy gwarantują firmie identyfikację pracowników z wybranymi wyznawanymi wartościami oraz celami, do których przedsiębiorstwo (w kontekście wszystkich pracowników) powinno dążyć. Jedną z możliwych form, która powinna pomóc w realizacji pierwszego kroku w opracowaniu deklaracji misji, mogą być warsztaty. Dodatkową korzyścią płynącą z takiego rozwiązania, oprócz pracy nad misją firmy jest integracja pracowników oraz doskonalenie procesu komunikacji w przedsiębiorstwie. Jeżeli misja jest opracowywana wspólnie w atmosferze wzajemnego zrozumienia, cała grupa pracowników potraktuje ją jako „swoją własną”, tym samym przedsiębiorstwo nie będzie potrzebowało przedsięwziąć dodatkowych działań mających na celu pracę nad identyfikacją kadry ze stworzoną misją. Należy jednak pamiętać, że po zaangażowaniu wszystkich pracowników w proces opracowania misji firmy to dalsza odpowiedzialność za ukończenie tego procesu z sukcesem znajduje się po stronie najwyższego kierownictwa. Powinni oni dopilnować, aby wszelkie inne elementy wchodzące w skład zarządzania przedsiębiorstwem stały się spójne z opracowaną deklaracją misji. Bardzo istotnym również czynnikiem, o którym należy pamiętać w trakcie trwania prac nad kształtowanie procesu budowy misji przedsiębiorstwa jest czas. Elementy składające się na deklarację misji niejako wymuszają na osobach ją tworzących systematyczność prac, aktywny udział oraz odzwierciedlenie zawartej w niej treści na co dzień – misja powinna być żywa, nie może być pustym sloganem na papierze, powinna inspirować i pomagać w „zbieraniu” okazji oraz szans.
Po zakończeniu dwóch pierwszych punktów pracy nad opracowaniem misji, należy zastanowić się i przeanalizować:
• czym tak naprawdę zajmuje się przedsiębiorstwo,
• co dzieje się wewnątrz,
• co przedsiębiorstwo może zaproponować pracownikom, klientom, kontrahentom,
• co dostarcza społeczności lokalnej, a nawet krajowi.
Zagadnienia te powinny zostać również uzupełnione o analizę wartości, jakie firma dostarcza i realizuje. Krok ten nazywa się odkrywaniem prawdziwej misji przedsiębiorstwa. Jest to dogłębna analiza całego przedsiębiorstwa, która powinna zostać przeprowadzona niezmiernie rzetelnie, ponieważ tylko odkrycie autentycznego celu, sensu funkcjonowania firmy może przyczynić się do zakończenia opracowania deklaracji misji sukcesem. Działanie to umożliwi na kolejnym etapie pracy nad deklaracją misji identyfikowanie się pracowników z jej treścią.
Ten etap pracy nad misją jest niezwykle przydatny nie tylko w okresie powstawania przedsiębiorstwa i na etapie opracowania misji. Analiza ta jest również praktycznym narzędziem i powinna być wykorzystywana przez firmy, które próbują znów się wnieść na wyżyny i szukają problemu w swoim wnętrzu. Może okazać się, że opracowana deklaracja misji kompletnie odbiega od zadań realizowanych przez podmiot gospodarczy, a tym samym w jego wnętrzu panuje chaos. Ta swoista dezinformacja i dezorganizacja może powodować brak zrozumienia wypełnianych obowiązków przez pracowników oraz ich brak identyfikacji się z przedsiębiorstwem. Warto wrócić również do spisanych odpowiedzi dotyczących przedstawionych zagadnień raz na jakiś czas, jednak systematycznie w każdej firmie. Zadanie to pomoże dokonać swoistego wewnętrznego audytu i będzie wspierać bieżące monitorowanie działań przedsiębiorstwa. Ponowna analiza i dyskusja nad cechami oraz celami konstytuującymi podmiot gospodarczy powinna wskazać dysonans (jeżeli takowy nastąpi) bądź stanowić pierwszy alarm dla menedżerów informujący, że coś złego zaczyna dziać się w firmie. Dzięki takim informacjom przedsiębiorstwo jest w stanie szybko zareagować na pojawiające się niechciane sytuacje i ponownie wprowadzić harmonię oraz spokój.
Następnym etapem w procesie opracowania deklaracji misji powinno być wstępne projektowanie. Prace na tym poziomie możliwe są dzięki pozyskaniu fundamentalnych informacji – dotyczących sensu powołania podmiotu gospodarczego – za pomocą rzetelnie wykonanej analizy. Aby pierwowzór misji był poprawny i przełożył się na sukces owego przedsięwzięci, należy – odwołując się do pozyskanych informacji – przełożyć je na stwierdzenie, które powinno w swoim ostatecznym kształcie spełniać zbiór podstawowych cech. Do zbioru wskazanych elementarnych cech należą: przede wszystkim długość opracowanej treści misji – nie może być ona zbyt długa, ponieważ nikt jej nie zapamięta. Jednak zbyt krótkie jej sformułowanie nie odda w pełni działań podejmowanych przez przedsiębiorstwo oraz nie ukaże jego zindywidualizowanego charakteru.
Kolejnym ważnym czynnikiem jest jej pozytywne sformułowanie, wskazujące na zadanie, jakie firma przed sobą postawiła. Warto skupić się na tym etapie na wszystkich korzyściach jakie dany podmiot gospodarczy dostarcza, a nie pokazywać czego unika. Na podstawie zaprezentowanych informacji należy pamiętać również, że misja ma być widoczna w bieżących działaniach biznesowych firmy, oznacza to, że jej treść musi być zrozumiała nie tylko dla kręgu osób znajdujących się we wnętrzu firmy, ale również w jej otoczeniu, ze szczególnym uwzględnieniem partnerów biznesowych i klientów. Deklaracja misji to odzwierciedlenie natury przedsiębiorstwa, dlatego też powinna być ona prawdziwa i autentyczna. Jej odzwierciedlenie jak również potwierdzenie powinny stanowić rzeczywiste działania firmy. W przeciwnym razie oprócz problemów, które będą pojawiać się w środku podmiotu gospodarczego, również na zewnątrz w otoczeniu będzie on postrzegany jako mało transparentny, co może się przełożyć na relację z innymi interesariuszami, z którymi przedsiębiorstwo współpracuje. Negatywnym skutkiem niestosowania się do tej wskazówki w procesie opracowania deklaracji misji firmy może być również utrata pozytywnego wizerunku, którego odbudowa pochłonie nie tylko wiele pieniędzy, ale również czasu, a rezultat tych działań wcale nie musi zakończyć się sukcesem.
Ostatnim czynnikiem, który powinien wpływać na opracowanie misji przedsiębiorstwa, jest odzwierciedlenie w tworzonej deklaracji działań, którymi firma się szczyci, podejmuje i jest z nich dumna. Zawarcie tego punktu pomoże przedsiębiorstwu w ukazaniu swojej prawdziwej natury, a to z kolei powinno przełożyć się na wpieranie procesu identyfikacji i odróżnienia danej firmy z szeregu podmiotów gospodarczych funkcjonujących na rynku.
Zwieńczeniem procesu opracowania deklaracji misji jest nieustanne postępowanie zgodnie z reprezentującą ją treścią, jak również szerokie komunikowanie wewnątrz oraz w otoczeniu przedsiębiorstwa przedstawiających ją zasad, reguł oraz celu. Aby misja stała się przydatnym narzędziem wykorzystywanym w pracy nad bieżącymi obowiązkami, musi być „żywa”. Nie ma działań, które będą mocniej ją wspierać, niż kierowanie się zawartym w treści misji przesłaniem wpływającym na rosnącą motywację oraz utożsamianie się z jej zasadami w codziennej pracy. Jeśli wszyscy pracownicy firmy byli aktywnie zaangażowani w proces tworzenia deklaracji misji, opisywany etap nastąpi niemalże automatycznie i na stałe wpisze się w kulturę organizacyjną przedsiębiorstwa. Natomiast przestrzeganie ustalonych zasad stanie się rutynowym elementem pracy każdego pracownika. W nawiązaniu do nieustannej komunikacji treści misji, oprócz ukazywania jej przesłania poprzez własną, bieżącą pracę, można umieszczać ją na wszelkich materiach informacyjnych i promujących firmę – opisywane działania będą wpisywać się w elementy komunikacji na zewnątrz. Natomiast nawiązując do komunikacji wewnętrznej należy o treści misji wspominać na zebraniach pracowników. Na tym etapie niezbędnym jest rozumieć misję jako swoisty element budowania wspólnoty oraz inspiracji zarówno dla innych, jak i dla siebie. Aby deklaracja misji nie stała się jedynie pustym i po pewnym czasie zapomnianym frazesem, niezbędnym jest systematyczne do niej powracanie, tak jak zostało to już nadmienione w niniejszym opracowaniu. Jednakże należy zaznaczyć jeszcze jeden istotny element: jeśli zespół pracowników zaangażowanych w proces tworzenia misji dojdzie do wniosku, że należy ją przeformułować, nie należy się bać tego procesu. Jest to jedyne działanie, które zapewni przedsiębiorstwu korzystanie z zalet, jakie poprawna deklaracja misji może spełnić, w przeciwnym razie deklaracja misji będzie stanowiła jedynie pusty frazes.
Na podstawie przedstawionej powyżej analizy można dostrzec, że wskazane kroki tworzące proces opracowania misji są ze sobą ściśle połączone i wzajemnie się dopełniają, razem budując całościowy obraz metody opracowania deklaracji omawianego pojęcia. Następujące po sobie elementy opisanego procesu są swoim naturalnym następstwem, dlatego też z jednej strony praca nad opracowaniem misji staje się intuicyjna, a z drugiej strony należy pamiętać, że jest to proces trudny, który może obfitować w wiele pułapek. Z pewnością proces ten wymaga od osób tworzących deklarację misji pełnego zaangażowania oraz poświęcenia czasu, aby dokonane analizy były przeprowadzone w rzetelny sposób, a wyniki odzwierciedlały prawdziwą naturę przedsiębiorstwa. Dodatkowa trudność może kryć się również w systematycznej pracy nad ostatecznym kształtem misji, niezbędnym jest powracanie do kluczowych wartości oraz celów, które firma powinna odzwierciedlać i monitorować ich stan. W sytuacji pojawienia się znacznych rozbieżności należy powrócić do metody opracowania deklaracji misji i rozpocząć proces jej zmiany oraz aktualizacji. Na podstawie przedstawionych informacji można dostrzec, że praca nad misją jest pracą ciągłą, która będzie towarzyszyła firmie od samego początku, aż po jej kres. Biorąc pod uwagę długą perspektywę funkcjonowania przedsiębiorstwa i nieustanie zmieniające się warunki zewnętrzne oraz te, zachodzące wewnątrz przedsiębiorstwa, czas poświęcony jednorazowo na stworzenie misji może okazać się stracony, jeśli w sposób systematyczny misja ta nie będzie oceniania pod kątem panujących realiów biznesowych.
Analiza opracowania deklaracji misji pokazuje, jak bardzo ów proces stanowi odpowiedzialny ruch strategiczny, z drugiej zaś strony wskazuje na wiele problemowych sytuacji, które na omawianych etapach mogą zaistnieć. Należy również pamiętać, że ostateczny kształt deklaracji misji powinien godzić ze sobą trzy kluczowe sprzeczności[7] . I już sam ten fakt wskazuje na trud, jaki należy włożyć w pracę nad opracowaniem misji. W niniejszym artykule wskazane sprzeczności zostały opisane, aby czytelnik opracowujący misję własnego podmiotu gospodarczego mógł zidentyfikować pojawiające się pułapki i znaleźć odpowiednie rozwiązanie pojawiających się problemów. Pierwsza, fundamentalna sprzeczność, jaką można dostrzec w procesie opracowania deklaracji misji odnosi się do jej długości – nie może być zbyt obszerna, ponieważ nikt jej nie zapamięta, a tym samym może nie identyfikować się z podejmowanymi przez przedsiębiorstwo działaniami. Z drugiej zaś strony powinna wiele wyrażać, ponieważ odzwierciedla podejmowane działania oraz charakter całej firmy. Krótkie sformułowania misji są również niebezpieczne, ponieważ mogą kojarzyć się ze sloganem reklamowym, a są to dwa różne zagadnienia, które u swych podstaw mają zapisane spełnianie innych funkcji na rzecz podmiotu gospodarczego. Ponadto z pewnością krótkie misje nie zawierają wystarczającej liczby słów, które utrudniają jej zapamiętanie, ale również zawierają niewiele treści, co w żaden sposób nie oznacza ukończenia zadania, jakim jest opracowanie deklaracji misji z sukcesem. Kolejną, kluczową sprzecznością pojawiająca się w pracy nad opracowaniem misji to wyrażenie w jednej deklaracji wartości i celów, z którymi utożsamia się każda grupa pracowników oraz opracowanie i uwypuklenie drogi ich realizacji. Stanowi to niezwykle ambitne wyzwanie. Z jednej strony oznacza poszukiwanie, sięganie i ukazywanie najważniejszych cech firmy, z drugiej oznacza konieczność znalezienia namacalnych dowodów na ich urzeczywistnienie w codziennej pracy. Ostatnią istotną sprzecznością, która występuje w procesie tworzenia deklaracji misji jest nadanie jej kształtu, z jednej strony ogólnego, z drugiej zaś zawierającego konkretne elementy. Misja powinna być na tyle ogólna, aby dotyczyła wszystkiego, co dzieje się we wnętrzu przedsiębiorstwa, ale również tego, co firma zamierza oferować: czyli ten aspekt otoczenia. Powinna zarazem odzwierciedlać różnorodność, która kryje się w każdym z pracowników, ale również akcentować zindywidualizowany charakter całego przedsiębiorstwa. Zaakcentowanie w deklaracji misji elementu, który umożliwia jej weryfikację i zbadanie stopnia jej realizacji stanowi jasny i przejrzysty sposób wykorzystywany do analizy i znalezienia odpowiedzi na szereg istotnych pytań. Fundamentalne aspekty, na które poprawnie skonstruowana misja, powinna znaleźć odpowiedzieć dotyczą spełnienia szeregu funkcji na korzyść firmy.
Na podstawie przedstawionych informacji można dostrzec, że zadanie, jakim jest opracowanie treści deklaracji misji, jest zadaniem wymagającym, trudnym i pełnym pułapek. Proces tworzenia misji nie stanowi jednakże nierealnego przedsięwzięcia. Warto, znając problematyczne sytuacje, które mogą pojawić się w trakcie procesu pracy nad misją, być na nie przygotowanym i z wyprzedzeniem poszukać odpowiednich rozwiązań. Z pewnością zaangażowanie, poświęcenie czasu oraz wiarygodność pomogą grupie osób opracowujących deklarację misji na zakończenie całego procesu sukcesem i stworzeniem „żywej” oraz pełnej inspiracji do dalszych działań misji przedsiębiorstwa.
3. Metody opracowania wizji przedsiębiorstwa
Przygotowując się do opracowania wizji przedsiębiorstwa, należy przede wszystkim pamiętać, jakie kluczowe kwestie za tym pojęciem się kryją. Zgodnie z zaprezentowanymi informacjami w podrozdziale pierwszym – definiowanie misji i wizji, wizja to obraz przedsiębiorstwa w przyszłości, obraz ambicji biznesowych, które powinny ziścić się w długookresowej perspektywie czasowej. Wizja powinna również ukazywać wyobrażenie przyszłego kształtu przedsiębiorstwa oraz celu, do którego firma dąży. Można określić wizję nawet mianem marzenia, które przedsiębiorstwo pragnie zrealizować. Znając i rozumiejąc wskazane, kluczowe cechy wizji można przejść do następnego kroku, jaki stanowi wybór metody opracowania omawianego zagadnienia.
Proces tworzenia wizji przedsiębiorstwa oznacza przełożenie oczekiwań, nadziei, dalekosiężnych, rozmytych planów dotyczących działalności biznesowej danego podmiotu gospodarczego na konkretne i jednocześnie inspirujące cele oraz stojące za nimi wybrane mierniki. Owe wskaźniki pomogą zweryfikować kierunek podążania przedsiębiorstwa do wyznaczonego celu, jak również pozwolą na dokonanie oceny czy wybrany cel został zrealizowany. W przypadku opracowania wizji firmy, tak jak w przypadku misji istnieje wiele metod i to dany podmiot gospodarczy powinien dokonać wyboru w jaki sposób zamierza stworzyć własne deklaracje obydwu pojęć. Jednakże i w omawianym obecnie przypadku, istnieje schemat głównych elementów, które mogą pomóc w opracowywaniu wizji przedsiębiorstwa i mają u swych podstaw przeprowadzenie całego procesu w poprawny sposób.
Pierwszym, fundamentalnym elementem, który rozpoczyna pracę nad ostatecznym kształtem deklaracji wizji, to przygotowanie do całego procesu. Na tym etapie należy określić obszary, które będą składać się na wizję firmy i metody, które pomogą zidentyfikować, czy wybrany cel (bądź cele) zostaną osiągnięte. Krok ten nakłania do pracy nad pierwowzorem wizji przedsiębiorstwa. Obraniem głównego kierunku wspierającego rozwój firmy. Z drugiej zaś strony pozwala grupie osób pracujących nad opracowaniem wizji zebranie kluczowych informacji niezbędnych do rozpoczęcia kolejnego kroku.
Następny etap pracy nad deklaracją wizji w całości skupia się na przeprowadzeniu burzy mózgów. Na podstawie zebranych informacji z pierwszego kroku opisującego opracowanie wizji czyli określenie i dokonanie wyboru obszarów i wskaźników rozpoczyna się burzę mózgów. Warto w tym miejscu odwołać się do istotnych etapów przeprowadzenia burzy mózgów, aby proces ten przebiegał poprawnie. Pierwszym krokiem jest spisanie wszelkich pojęć, cech, zagadnień, które kojarzą się, jak również opisują i wiążą się z badaną kwestią. Następnie z szeregu pojęć wybieramy wyłącznie te, które najbliżej odzwierciedlają analizowany podmiot i są spójne w opinii jak największej liczby osób biorących udział w owym zadaniu. Na tej podstawie tworzymy własną interpretację analizowanego pojęcia. Znając podstawowe wiadomości z zakresu przeprowadzenia burzy mózgów można przełożyć je na przeprowadzenie burzy mózgów dotyczącej deklaracji wizji przedsiębiorstwa. Z pewnością aby móc zrealizować opisywany etap, należy zgromadzić przedstawicieli każdej grupy pracowników w jednym miejscu i wspólnie poszukać odpowiedzi na następujące pytania:
• Jaka jest moja (każdego pracownika) wizja przyszłości przedsiębiorstwa?
• Gdzie jesteśmy teraz (jako firma, ale również jako pracownicy – jakie są nasze umiejętności i kwalifikacje), a gdzie chcielibyśmy być?
• W jakim kierunku powinniśmy zmierzać?
• Jaki kierunek jest dla nas (wszystkich grup pracowników) tożsamy z sukcesem? Jak ten sukces będziemy mierzyć?
• Czy powinniśmy wprowadzić jakieś zmiany dotyczące działalności przedsiębiorstwa, które przybliżą nas do oczekiwanego miejsca i kształtu firmy w przyszłości? A jeśli tak, to jakie to powinny być zmiany? Czego zmiany powinny dotyczyć?
• Jak nasze przedsiębiorstwo ma wyglądać w przyszłości przy założeniu, że zamierza wykorzystywać swoje kluczowe zasoby i pojawiające się szanse, okazje?
W efekcie przeprowadzenia warsztatu lub sesji z uwzględnieniem przedstawionych powyżej tematów powinny pojawić się już konkretne rozwiązania i propozycje. Owe odpowiedzi należy poddać ponownej weryfikacji oraz syntezie, która stanowi sedno trzeciego etapu. W tej fazie warto powołać niezależny zespół, który podsumuje prowadzone dyskusje w trakcie burzy mózgów, dokona syntezy i opracuje jednolitą wersję wizji. Wersję tą powinno się poddać ponownej weryfikacji, aby zdobyć następujące informacje – czy możliwym będzie dotarcie do wyznaczonych celów uwzględniając obecne warunki oraz realia rynku. Dzięki pozyskaniu takich informacji będzie wiadomo, czy można z ujednoliconą wersją wizji podążać dalej, czy warto wrócić się do wcześniejszego kroku z uwzględnieniem rekomendacji spisanych na etapie ponownej weryfikacji deklaracji wizji. Jeśli uzyskane wiadomości wskazują na realizm zrealizowania wyznaczonych celów, powinno się przekazać spisaną treść do konsultacji.
Szeroka komunikacja wizji przyczyni się przede wszystkim do głębszego zapoznania się z jej treścią oraz rozpoczęcia identyfikacji z głoszonymi przez nią celami. Możliwym jest jeszcze, aby na tym etapie znów doszło do sytuacji, w której należy poprawić bądź dopracować element składający się na ostateczny kształt wizji; nie należy obawiać się pojawiających się znaków zapytania. Następnie po ponownej weryfikacji oraz konsultacji wizja powinna zostać zatwierdzona przez właścicieli bądź zarząd przedsiębiorstwa; oczywiście należy pamiętać, że powinna być imponująca i spójna – tylko w takiej formie może stać się inspiracją dla wszystkich pracowników firmy. Dodatkowo warto zwrócić jeszcze uwagę na następujące cechy: stworzona wizja powinna być jednocześnie ambitna i realna; wyłącznie ambitna i autentyczna wizja będzie silnie motywującym bodźcem do działania. Pozbawiona aspektów realizmu staje się zbyt odległa i traktowana bardziej w roli sennego marzenia, a nie inspiracji. Jednakże jeśli zupełnie zrezygnuje się z ambitnych wartości, przestanie stanowić wyzwanie i nie będzie przykuwać uwagi.
Wizja powinna być również napisana prostym językiem, który odzwierciedli konkretne postawione przez przedsiębiorstwo cele. Jeśli język, jakim zostanie napisana, będzie zbyt wyszukany, może to wpłynąć na jej niepoprawne zrozumienie przez pracowników, jak i przez podmioty znajdujące się w otoczeniu przedsiębiorstwa czyli klientów lub kontrahentów biznesowych ¬¬– bądź jedną i drugą grupę. Jeżeli nie będzie odwoływać się do konkretnych zaplanowanych celów, będzie jej bliżej do dalekiego marzenia, a nie ambitnego wyzwania. Dodatkowo treść wizji powinna być nacechowana pozytywnymi aspektami, czyli podkreślać walory, jakie w dążeniu do założonych celów będą się pojawiać, dla wszystkich zaangażowanych w działalność przedsiębiorstwa członków. Działanie to nie tylko spowoduje, że wszyscy pracownicy będą się z nią szybciej i chętniej utożsamiać, ale również stanie się prawdziwą inspiracją, bodźcem motywującym do przekraczania granic oraz pokonywania własnych ograniczeń. Równie istotnym aspektem, który należy wziąć pod uwagę rozważając treść wizji, jest odwołanie się do cech charakterystycznych dla danego podmiotu gospodarczego. Wizja powinna stanowić obraz konkretnej firmy, dlatego też powinna odwoływać się w swojej treści do możliwości, wartości jak i celów wszystkich pracowników danej firmy. Cecha ta ma również silny wpływ na możliwości utożsamienia się z deklaracją wizji przez każdą grupę pracowników.
Następny etap – synteza i weryfikacja – stanowi ogłoszenie ostatecznego kształtu deklaracji wizji przedsiębiorstwa. Bardzo ważnym jest, aby dostęp do stworzonego dzieła mieli wszyscy pracownicy oraz aby nastąpiła jego formalna prezentacja. Działania to z jednej strony uwypukli, jak ważne zadanie dla całej firmy zostało ukończone, z drugiej zaś rozpocznie następny etap w podejmowanych przez przedsiębiorstwo działaniach biznesowych, a mianowicie dążenie do wyznaczonego celu. Prezentacja deklaracji wizji może być wsparta elementami graficznymi, wizualizacją. Wizualizacje są jedną z lepszych metod stosowanych przy ukazywaniu pojęć, celów, zadań, jak również problemów. Jednakże aby móc wykorzystać i dobrać odpowiednie motywy graficzne, warto wcześniej zapoznać się z literaturą dotyczącą wizualizacji w zarządzaniu.
Ostatnim kluczowym elementem wchodzącym w skład procesu opracowania wizji jest jej realizacja i systematyczna weryfikacja. W tym przypadku tak jak w przypadku misji przedsiębiorstwa, nie ma lepszej metody ukazującej wybrane cele, jak codzienne do nich dążenie zgodnie z treścią znajdującą się w wizji firmy. Cała strategia firmy powinna wywodzić się i mieć swoje podstawy w stworzonej misji i wizji, dlatego też warto weryfikować działania przedsiębiorstwa w aspekcie krótkoterminowym – misja, jak i w aspekcie długoterminowym – wizja. Szczególnie istotnym jest, aby systematycznie sprawdzać wizję wraz z podjętymi przez podmiot gospodarczy działaniami, ponieważ wizja jest bezpośrednio połączona z czasem przyszłym. Jeśli pracownicy zobaczą, że znajdujące się w treści wizji plany na przyszłość są wyłącznie zapisanym i nieosiągalnym marzeniem, ich motywacja znacząca spadnie i może być trudno zmienić tą sytuację we wnętrzu przedsiębiorstwa, nawet przy stosowaniu innych metod motywacyjnych. Przy systematycznej weryfikacji deklaracji wizji równie ważnym jest wskazanie różnicy w położeniu przedsiębiorstwa, ukazanie wyników na podstawie wybranych wskaźników, które powinny monitorować wizję i w pozytywny sposób zachęcić całą firmę do dalszego podejmowania wyzwań, aby przybliżyć dany podmiot gospodarczy do osiągnięcia wyznaczonych celów. Sposobom ewaluacji misji i wizji poświęcony został oddzielny podrozdział, dlatego też w niniejszym artykule zadanie to zostało jedynie zasygnalizowane, jednakże nierozwinięte i szczegółowo opisane.
Na podstawie zaprezentowanych informacji można dostrzec, że również i ten proces wymaga trudu, poświęcenia i nakładu czasu. Jednakże należy pamiętać, że misja i wizja wzajemnie się uzupełniają, tworząc jasny obraz tego, jak wygląda sytuacja przedsiębiorstwa obecnie, w jakim kierunku dąży oraz co zamierza osiągnąć. Co więcej, razem poprawnie opracowane, omawiane deklaracje mogą stanowić jedno z najcenniejszych źródeł inspiracji i motywacji, jak również mogą mieć znaczący wpływ na proces budowy strategii przedsiębiorstwa oraz przyjęty kształt zarządzania strategicznego przez firmę.
4. Metoda opracowania misji i wizji zgodnie z czterema perspektywami
Omawiając metody opracowywania deklaracji misji i wizji oraz przedstawiając poszczególne etapy tworzenia owych zagadnień, niezbędnym jest ukazanie czytelnikom jeszcze jednego rozwiązania, pomocnego przy kreowaniu ostatecznego kształtu opisywanych pojęć. Wskazana w niniejszym podpunkcie metoda jest bezpośrednio powiązana z koncepcją Balanced Scorecard – BSC, Strategicznej Karty Wyników.
Koncepcja ta została stworzona na początku lat 90. XX w. przez D. Nortona oraz R. Kaplana i stanowi obecnie jedno z podstawowych narzędzi wykorzystywanych w zarządzaniu strategicznym. Kluczowe założenia wskazanej teorii zarządzania strategicznego odwołują się do czterech głównych wymiarów, do których należą: perspektywa finansowa, perspektywa klienta, procesy wewnętrzne oraz rozwój. Oczywiście przedsiębiorstwo ma możliwość dołączenia dodatkowych perspektyw do analizy, jeżeli uważa, że inne, niezawarte w podstawowych założeniach aspekty stanowią o jego istocie. Omawiana koncepcja ukazuje pomiar efektywności przedsiębiorstwa badając wyniki zdywersyfikowanych wskaźników wskazanych, czterech perspektyw. Jednocześnie działanie to przyczynia się do wspomagania menedżerów przy ocenie dokonań przedsiębiorstwa oraz stopnia realizacji strategii. Zgodnie z przedstawionymi wcześniej informacjami w niniejszym artykule, misja i wizja stanowią podstawę rozpoczęcia procesu budowy strategii, a tym samym można dostrzec silne powiązanie oraz relację pomiędzy wskazanymi pojęciami. Jest to pierwsza wskazówka świadcząca o tym, że koncepcja Strategicznej Karty Wyników może zostać użyta w procesie opracowania deklaracji misji jak i wizji. Warto w tym miejscu nadmienić, że na podstawie przeprowadzonych badań zastosowanie teorii Strategicznej Karty Wyników w praktyce wpływa na zwiększenie efektywności funkcjonowania całego przedsiębiorstwa, a nie tylko poprawia osiągane wyniki w obszarach objętych szczegółową analizą[8] .
Wskazane w omawianej koncepcji wymiary można również przenieść na proces opracowania deklaracji misji i wizji przedsiębiorstwa, a tym samym można wybrać metodę Strategicznej Karty Wyników jako sposób tworzenia omawianych zagadnień. Niezbędnym jednak jest zwrócenie uwagi czytelnikom, iż możliwość stosowania niniejszej metody wiąże się ze szczegółowym zgłębieniem wiedzy dotyczącej zarysowanej koncepcji, aby w pełni móc zrozumieć jej mechanizmy oraz zaproponowany przez jej autorów sposób postępowania. W opracowaniu jedyna uwaga, która jest zwrócona na tę teorię, dotyczy jedynie jej fragmentu i odnosi się wyłącznie do zastosowania Strategicznej Karty Wyników przy opracowaniu deklaracji misji i wizji. Oczywiście wskazane we wcześniejszej części niniejszego artykułu informacje, mające na celu nieść pomoc oraz wsparcie w procesie tworzenia omawianych pojęć, są jak najbardziej aktualne i można je również wykorzystać i dołączyć opracowując misję i wizji zgodnie z koncepcją Strategicznej Karty Wyników. Zgodnie z zaprezentowanymi informacjami w niniejszym opracowaniu, istotnym elementem w pracy nad tworzeniem misji i wizji jest skupienie się na adresatach deklaracji przedsiębiorstwa – również i w tym przypadku jest to jeden z pierwszych kroków, aby opracować omawiane zagadnienia zgodnie z koncepcją Strategicznej Karty Wyników. Uwypuklona koncepcja skupia się na postrzeganiu wewnętrznych relacji pomiędzy misją, wizją i strategią, dzięki czemu może być stosowana jako narzędzie do systematycznej pracy nad procesami zarządzania strategicznego przedsiębiorstwa, przy jednoczesnym monitorowaniu bieżącego stanu firmy oraz stworzonych deklaracji misji i wizji. Z pewnością uwidoczniony aspekt stanowi znaczną korzyść dla przedsiębiorstwa w dłużej perspektywie funkcjonowania.
Wracając do głównego toku myślenia, strategiczna Karta Wyników postrzega strategię, a zatem misję i wizję, z których powinna ona wynikać, i nakreśla sposób jej wdrożenia zgodnie z czterema, kluczowymi perspektywami[9] :
1) perspektywa finansowa – zawierająca strategię wzrostu, płynności oraz ocenę ryzyka z punktu akcjonariuszy;
2) perspektywa klienta – odnosząca się do tworzenia wartości przez przedsiębiorstwo zgodnie z punktem widzenia klienta;
3) perspektywa procesów wewnętrznych – dotycząca sprawności i efektywności procesów wewnętrznych przedsiębiorstwa skutkujących zadowoleniem akcjonariuszy oraz grupy klientów;
4) perspektywa rozwoju – odwołująca się do wspomagania i tworzenia kultury organizacyjnej, zindywidualizowanego charakteru przedsiębiorstwa, sprzyjająca zmianom, innowacjom i rozwojowi firmy.
Oczywiście wskazane wymiary stanowią jedynie bazę do dalszych rozważań, które mogą zostać rozszerzone o inne, kluczowe perspektywy wpływające i kształtujące treść deklaracji misji i wizji. Do najczęściej dołączanych w trakcie procesu opracowania omawianych zagadnień należą: perspektywa dostawców, udziałowców, rynku, środowiska czy publiczna[10] . Najważniejsze jest, aby przedsiębiorstwo dobrało takie perspektywy, które z jednej strony będą podkreślać jego zindywidualizowaną naturę, z drugiej zaś będą miały fundamentalny wpływ na działalność biznesową firmy obecnie i w przyszłości.
Analizują przedstawioną metodę opracowania misji i wizji można dostrzec w niej wiele zalet. Jedna z głównych korzyści tworzenia deklaracji wskazanych pojęć zgodnie z zarysowaną metodą jest ukazanie wewnętrznych relacji i powiązań pomiędzy misją, wizją a strategią. Działanie to stanowi rozpoczęcie kompleksowych prac nad procesami zarządzania strategicznego przedsiębiorstwa i uwypukla ich silne powiązania. Równie istotnym atutem jest możliwość wykorzystania jednej metody do opracowania deklaracji misji i wizji firmy. Jednakże należy pamiętać, że w owym artykule koncepcja Strategicznej Karty Wyników została jedynie zarysowana na potrzeby tematu opracowania misji oraz wizji i nie stanowi zamkniętego, jak również gotowego kompendium wiedzy w wskazanym temacie. Jeżeli przedsiębiorstwo zechce wybrać tę metodę do stworzenia deklaracji misji i wizji niezbędnym jest sięgnięcie do źródeł literaturowych omawiających szczegółowo tę teorię.
Niniejszy artykuł ukazuje różne podejścia oraz metody mające na celu wspomagać oraz prowadzić czytelników przez proces opracowania deklaracji misji i wizji. Zaprezentowane podejścia znacząco się od siebie różnią. Powodów i przyczyn wskazanych rozbieżności tych należy upatrywać w kluczowych założeniach, celach oraz funkcjach, jakie powinny reprezentować stworzone treści deklaracji omawianych pojęć. Jednakże zgodnie z informacjami zawartymi w niniejszym opracowaniu istnieje możliwość zastosowania wspólnej metody do prac związanych z tworzeniem misji i wizji. Metoda ta opiera się na założeniach koncepcji Strategicznej Karty Wyników i uwypukla wewnętrzne relacje oraz powiązania, jakie funkcjonują pomiędzy misją, wizją i strategią, a tym samym stanowi jedno z praktycznych narzędzi wykorzystywanych do monitorowania procesów zarządzania strategicznego firmy oraz poprawy efektywności całego przedsiębiorstwa. Aby podmiot gospodarczy mógł wykorzystać w procesie opracowania deklaracji misji oraz wizji przesłanki wynikające z teorii Strategicznej Karty Wyników, niezbędnym jest szczegółowe zapoznanie się z literaturą przedmiotu oraz pogłębienie wiedzy we wskazanym temacie.
Podejmując się rozpoczęcia procesu opracowania deklaracji misji i wizji należy pamiętać, że prace te mogą obfitować w wiele sytuacji problemów oraz trudności. Dodatkowo wymagają pełnego zaangażowania od całej grupy pracowników oraz poświęcenia czasu. Na opisanej drodze mogą pojawić się również niespodziewane sytuacje oraz pułapki, które należy rozwiązywać na bieżąco. Dodatkowo omawiany proces wiąże się z poczuciem odpowiedzialności strategicznej przez kadrę zarządzającą za obecny oraz przyszły stan całego podmiotu gospodarczego, w tym również za przyszłość pracowników. Dobór metody wybranej do opracowania deklaracji misji oraz wizji stanowi indywidualną decyzję osób zarządzających przedsiębiorstwem i powinien opierać się na wyborze takiego sposobu, który najbardziej odpowiada firmie. Po podjęciu wskazanej decyzji należy jednakże pamiętać o fundamentalnych zasadach opisujących proces tworzenia deklaracji misji i wizji, aby prace te zostały zakończone sukcesem, a stworzone deklaracje wspierały działalność przedsiębiorstwa, wyznaczały jego kierunek rozwoju oraz inspirowały do dalszego działania. Zgodnie z informacjami, które zostały zawarte w niniejszym artykule, praca nad stworzoną misją oraz wizją powinna być systematyczna. Oznacza to, że aby wskazane pojęcia mogły spełniać swoje funkcje należy do wskazanych zagadnień powracać i stosować ich ewaluację. Monitorowanie oraz ewaluacja stworzonych oraz wdrożonych pojęć stanowią niezwykle istotne elementy zarządzania strategicznego oraz mają za zadanie dopełnić i zwieńczyć wszelkie zadania związane z pracą nad misją oraz wizją przedsiębiorstwa. Zarysowanym w zakończeniu niniejszego artykułu tematom poświęcone jest następne opracowanie wchodzące w skład rozdziału Misja i wizja.
Kolejnym etapem na drodze do przygotowania owych deklaracji dla przedsiębiorstwa jest szczegółowa analiza metod opracowania misji i wizji. Kluczowym zarówno dla zrozumienia, czym jest misja i wizja, jak również dla procesu ich tworzenia, jest świadomość istotnych różnic występujących między omawianymi pojęciami. Wskazane rozbieżności implikują konieczność odmiennego podejścia do każdego z nich.
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie czytelnikom metod opracowania misji i wizji ze szczególnym uwzględnieniem odmiennych podejść w doborze sposobów ich budowy. Równie ważnym czynnikiem jest uwypuklenie praktycznych wskazówek możliwych do wykorzystania w procesie tworzenia i opracowania misji i wizji dla przedsiębiorstw. Niniejszy artykuł skupia się także na kluczowych nurtach, które determinują dobór metody służącej do opracowania deklaracji misji i wizji firmy. Istotnym punktem zawierającym się w niniejszym opracowaniu jest również dogłębna analiza i przedstawienie kluczowych elementów składowych, wybranych metod służących do poprawnego opracowania misji i wizji przedsiębiorstwa. Konstrukcja niniejszego opracowania pozwala w logiczny i przyjazny dla czytelników sposób pomóc zrozumieć sens doboru danej metody służącej do budowania misji i wizji przedsiębiorstwa, przy jednoczesnym wprowadzeniu odbiorców w tajniki zarządzania strategicznego, ze szczególnym uwzględnieniem tematyki związanej z obszernymi zagadnieniami, jakimi są misja, wizja i cele funkcjonowania firmy.
1. Koncepcje opracowania misji przedsiębiorstwa
Wskazane i omówione w pierwszym rozdziale pytania, które mają na celu pomóc w poprawnym stworzeniu deklaracji misji i wizji oraz uwypuklone i przedstawione cechy charakterystyczne obydwu analizowanych pojęć tworzą możliwość tzw. samoidentyfikacji przedsiębiorstw[1]. Samoidentyfikacja w dokładnym przekazie oznacza proces budowy misji i wizji. Misja powinna odzwierciedlać powód powstania przedsiębiorstwa, wyznawane wartości, funkcje, jakie pełni na rzecz interesariuszy wewnętrznych oraz zewnętrznych, a tym samym powinna motywować do działania. Jednakże ze względu na intensywną zmienność warunków otoczenia, które silnie determinują funkcjonowanie i możliwości rozwoju przedsiębiorstwa, misja nie oddaje kształtu przyszłych zmian oraz obranego przez firmę kierunku. Dlatego też menedżerowie zgodnie z myśleniem strategicznym, które zakłada przewidywanie zmian w strukturze i potrzebach klientów, warunkach działania oraz metodach pozwalających sprostać nowym wyzwaniom, powinni również być w stanie stworzyć obraz przedsiębiorstwa w przyszłości i odpowiedź na pytanie: dokąd zmierzamy (jako firma)? Im szybciej następują zmiany w otoczeniu, tym bardziej przedsiębiorstwo potrzebuje określonego kierunku podążania i rozwoju, opartego na wykorzystywaniu pojawiających się szans oraz sprostaniu napotkanym problemom. Uwypuklona sytuacja kreuje silną potrzebę stworzenia deklaracji wizji firmy. To właśnie wizja ukazuje obraz przedsiębiorstwa w przyszłości, obraz ambicji biznesowych, które powinny ziścić się w długookresowej perspektywie czasowej. Wizja ma ponadto za zadanie stworzyć wyobrażenie przyszłego kształtu przedsiębiorstwa oraz celu, do którego przedsiębiorstwo dąży. Znając i rozumiejąc przedstawione powyżej prawidłowości, nasuwa się pytanie – które kluczowe aspekty powinna reprezentować stworzona deklaracja misji oraz wizji? Jedna z najprostszych odpowiedzi, którą można udzielić, brzmi: to zależy od wyboru firmy. Jest to jak najbardziej poprawna odpowiedź, jednakże najpierw należy dokładnie przyjrzeć się zbiorowi możliwych podejść, aby wybrać te, które będą miały wpływ na metodę opracowania oraz ostateczny kształt misji i wizji przedsiębiorstwa.
W literaturze przedmiotu funkcjonują dwa skrajne podejścia mające na celu określenie sensu powołania i istnienia podmiotu gospodarczego (czyli omawianej misji)[2] . Jedna z koncepcji ukazująca kształt finalny misji odnosi się do wartości dla akcjonariuszy[3] , druga zaś odwołuje się do wartości reprezentowanych przez grupę interesariusz[4] . Ostateczny kształt deklaracji misji przedsiębiorstwa w doborze koncepcji perspektywy wartości dla akcjonariuszy będzie w główne mierze koncentrować się na zyskowności kosztem odpowiedzialności. Oznacza to, że przedsiębiorstwo będzie w swoich działaniach przede wszystkim dążyć do maksymalizacji zysków, nawet kosztem poczucia odpowiedzialności za swoją działalność. Firma jako podmiot gospodarczy, ale również pracownicy oraz podejmowane decyzje biznesowe będą postrzegane w formie narzędzia, które powinno służyć spełnianiu potrzeb właściciela/właścicieli. Miarą sukcesu w omawianej koncepcji jest wartość właścicielska, czyli wyłącznie sukces rozumiany materialnie, przełożony bezpośrednio na aspekt finansowy. Kluczem do działania w podejściu perspektywy wartości dla akcjonariuszy jest wyłącznie dbałość o własne interesy[5] . W omawianej koncepcji pojawia się jednak pewna istotna trudność, której podłoże tkwi w doprowadzeniu do tego, aby pracownicy działali w interesie właściciela/właścicieli. Zadanie to każda firma może rozwiązywać na swój własny sposób.
Krańcowo odmienne wartości będzie ukazywała deklaracja misji, która będzie się kierowała perspektywą wartości dla interesariuszy. Poniżej została przedstawiona analiza opierająca się dokładnie na tych samych czynnikach, jak w przypadku perspektywy wartości dla akcjonariuszy, aby czytelnicy niniejszego opracowania mogli dostrzec wyraźne różnice w obydwu przedstawianych koncepcjach. Kluczowym punktem nacisku na działalność przedsiębiorstwa w perspektywie wartości dla interesariuszy jest odpowiedzialność, a nie zyskowność prowadzonych działań biznesowych. Oznacza to, że firma kierująca się omawianą koncepcją będzie gotowa poświęcić część zysków na korzyść odpowiedzialności za prowadzone działania. Za cel istnienia przedsiębiorstwa w koncepcji perspektywy wartości dla interesariuszy wybrana jest potrzeba służenia i promowania współpracy ze wszystkimi zaangażowanymi w działalność i rozwój firmy podmiotami i osobami. Tym samym miarą sukcesu jest zadowolenie grupy interesariuszy na podstawie działań oraz osiąganych rezultatów przez przedsiębiorstwo. Istotą działania w podejściu perspektywy wartości dla interesariuszy jest dbałość o wspólne interesy[6] . Tak jak w przypadku analizowania pierwszej koncepcji – perspektywy wartości dla akcjonariuszy, tak samo i w tym przypadku możemy dostrzec podstawową trudność, która polega na pogodzeniu i dostosowaniu interesów poszczególnych, zaangażowanych grup.
Dwie przedstawione skrajnie odmienne koncepcje stawią zarys finalnego kształtu deklaracji misji przedsiębiorstwa i wpływają na metodę jej opracowania. Oznacza to, że w procesie opracowania misji firmy menedżerowie muszą we własnym zakresie określić, co ich zdaniem powinno stanowić cel istnienia przedsiębiorstwa, a później rozpocząć pracę nad tworzeniem misji. Określenie, która koncepcja jest bliższa działalności firmy jest pierwszym, a zarazem fundamentalnym krokiem służącym do opracowania deklaracji misji. Niezbędnym wydaje się w tym miejscu nadmienić, że literatura przedmiotu nie pomoże menedżerom znaleźć gotowej odpowiedzi idealnie pasującą do konkretnej sytuacji danego przedsiębiorstwa pod sytuację danego przedsiębiorstwa. W materiałach opisujących metody opracowania misji, możemy dostrzec debatę dotyczącą znalezienia złotego środka pomiędzy opisanymi powyżej koncepcjami. Teoretycy zarządzania wciąż poszukują odpowiedzi na pytania odnoszące się do możliwości połączenia i dopełnienia się obydwu podejść w kwestii celu istnienia podmiotu gospodarczego. Być może nie ma możliwości rozstrzygnięcia wskazanego paradoksu, jednak warto próbować i szukać rozwiązań, które pozwolą osiągnąć zarówno wysoką zyskowność, jak i poczucie głębokiej odpowiedzialność społecznej za podejmowane działania przedsiębiorstwa.
Przedstawione zagadnienie mające wpływ na ostateczny kontekst i kształt deklaracji misji dodatkowo ukazuje przyczynę, dla której przedsiębiorstwa działające w jednej branży mogą kierować się skrajnie odmiennymi wartościami i zupełnie w inny sposób określać cel swojego istnienia. Różnice te będą spowodowane kierowaniem się zupełnie innymi koncepcjami, a tym samym przedsiębiorstwa będą inaczej traktować obecnych i przyszłych odbiorców, inne będą ich obszary działania oraz w odmienny sposób będą próbowały zaspokoić potrzeby klientów. Po określeniu głównych założeń kształtujących misję oraz po dokonaniu doboru koncepcji, która będzie kierowała procesem budowy deklaracji misji, warto zwrócić szczególną uwagę na metodą jej opracowania.
2. Metody opracowania misji przedsiębiorstwa
Znając podstawowe założenia, jakie misja przedsiębiorstwa powinna spełniać, następnym istotnym krokiem jest dobór poprawnej metody jej opracowania. Bardzo ważnym jest, aby wybrana koncepcja odzwierciedlająca charakter danej firmy powinna towarzyszyć grupie osób opracowujących deklarację misji przez cały czas trwania tego procesu. Należy w tym miejscu również zaznaczyć, że nie istnieje wyłącznie jedna dobra metoda opracowania misji, gwarantująca przedsiębiorstwu ukończenie tego procesu sukcesem – metod jest wiele. Należy jednak pamiętać o podstawowych, a zarazem uniwersalnych zasadach, którymi powinno się kierować się przedsiębiorstwo w trakcie opracowania deklaracji misji firmy.
Pierwszym krokiem niezbędnym do rozpoczęcia opracowania deklaracji misji firmy jest zaangażowanie pracowników ze wszystkich szczebli przedsiębiorstwa. Punkt ten może wydawać się mało istotny, jednakże zgodnie z zaprezentowanymi informacjami w podrozdziale pierwszym – definiowanie misji i wizji, stworzona deklaracja misji ma za zadanie inspirować do działania, być widoczna w wypełnianiu bieżących obowiązków oraz być w pełni zrozumiała. Wymienione cechy gwarantują firmie identyfikację pracowników z wybranymi wyznawanymi wartościami oraz celami, do których przedsiębiorstwo (w kontekście wszystkich pracowników) powinno dążyć. Jedną z możliwych form, która powinna pomóc w realizacji pierwszego kroku w opracowaniu deklaracji misji, mogą być warsztaty. Dodatkową korzyścią płynącą z takiego rozwiązania, oprócz pracy nad misją firmy jest integracja pracowników oraz doskonalenie procesu komunikacji w przedsiębiorstwie. Jeżeli misja jest opracowywana wspólnie w atmosferze wzajemnego zrozumienia, cała grupa pracowników potraktuje ją jako „swoją własną”, tym samym przedsiębiorstwo nie będzie potrzebowało przedsięwziąć dodatkowych działań mających na celu pracę nad identyfikacją kadry ze stworzoną misją. Należy jednak pamiętać, że po zaangażowaniu wszystkich pracowników w proces opracowania misji firmy to dalsza odpowiedzialność za ukończenie tego procesu z sukcesem znajduje się po stronie najwyższego kierownictwa. Powinni oni dopilnować, aby wszelkie inne elementy wchodzące w skład zarządzania przedsiębiorstwem stały się spójne z opracowaną deklaracją misji. Bardzo istotnym również czynnikiem, o którym należy pamiętać w trakcie trwania prac nad kształtowanie procesu budowy misji przedsiębiorstwa jest czas. Elementy składające się na deklarację misji niejako wymuszają na osobach ją tworzących systematyczność prac, aktywny udział oraz odzwierciedlenie zawartej w niej treści na co dzień – misja powinna być żywa, nie może być pustym sloganem na papierze, powinna inspirować i pomagać w „zbieraniu” okazji oraz szans.
Po zakończeniu dwóch pierwszych punktów pracy nad opracowaniem misji, należy zastanowić się i przeanalizować:
• czym tak naprawdę zajmuje się przedsiębiorstwo,
• co dzieje się wewnątrz,
• co przedsiębiorstwo może zaproponować pracownikom, klientom, kontrahentom,
• co dostarcza społeczności lokalnej, a nawet krajowi.
Zagadnienia te powinny zostać również uzupełnione o analizę wartości, jakie firma dostarcza i realizuje. Krok ten nazywa się odkrywaniem prawdziwej misji przedsiębiorstwa. Jest to dogłębna analiza całego przedsiębiorstwa, która powinna zostać przeprowadzona niezmiernie rzetelnie, ponieważ tylko odkrycie autentycznego celu, sensu funkcjonowania firmy może przyczynić się do zakończenia opracowania deklaracji misji sukcesem. Działanie to umożliwi na kolejnym etapie pracy nad deklaracją misji identyfikowanie się pracowników z jej treścią.
Ten etap pracy nad misją jest niezwykle przydatny nie tylko w okresie powstawania przedsiębiorstwa i na etapie opracowania misji. Analiza ta jest również praktycznym narzędziem i powinna być wykorzystywana przez firmy, które próbują znów się wnieść na wyżyny i szukają problemu w swoim wnętrzu. Może okazać się, że opracowana deklaracja misji kompletnie odbiega od zadań realizowanych przez podmiot gospodarczy, a tym samym w jego wnętrzu panuje chaos. Ta swoista dezinformacja i dezorganizacja może powodować brak zrozumienia wypełnianych obowiązków przez pracowników oraz ich brak identyfikacji się z przedsiębiorstwem. Warto wrócić również do spisanych odpowiedzi dotyczących przedstawionych zagadnień raz na jakiś czas, jednak systematycznie w każdej firmie. Zadanie to pomoże dokonać swoistego wewnętrznego audytu i będzie wspierać bieżące monitorowanie działań przedsiębiorstwa. Ponowna analiza i dyskusja nad cechami oraz celami konstytuującymi podmiot gospodarczy powinna wskazać dysonans (jeżeli takowy nastąpi) bądź stanowić pierwszy alarm dla menedżerów informujący, że coś złego zaczyna dziać się w firmie. Dzięki takim informacjom przedsiębiorstwo jest w stanie szybko zareagować na pojawiające się niechciane sytuacje i ponownie wprowadzić harmonię oraz spokój.
Następnym etapem w procesie opracowania deklaracji misji powinno być wstępne projektowanie. Prace na tym poziomie możliwe są dzięki pozyskaniu fundamentalnych informacji – dotyczących sensu powołania podmiotu gospodarczego – za pomocą rzetelnie wykonanej analizy. Aby pierwowzór misji był poprawny i przełożył się na sukces owego przedsięwzięci, należy – odwołując się do pozyskanych informacji – przełożyć je na stwierdzenie, które powinno w swoim ostatecznym kształcie spełniać zbiór podstawowych cech. Do zbioru wskazanych elementarnych cech należą: przede wszystkim długość opracowanej treści misji – nie może być ona zbyt długa, ponieważ nikt jej nie zapamięta. Jednak zbyt krótkie jej sformułowanie nie odda w pełni działań podejmowanych przez przedsiębiorstwo oraz nie ukaże jego zindywidualizowanego charakteru.
Kolejnym ważnym czynnikiem jest jej pozytywne sformułowanie, wskazujące na zadanie, jakie firma przed sobą postawiła. Warto skupić się na tym etapie na wszystkich korzyściach jakie dany podmiot gospodarczy dostarcza, a nie pokazywać czego unika. Na podstawie zaprezentowanych informacji należy pamiętać również, że misja ma być widoczna w bieżących działaniach biznesowych firmy, oznacza to, że jej treść musi być zrozumiała nie tylko dla kręgu osób znajdujących się we wnętrzu firmy, ale również w jej otoczeniu, ze szczególnym uwzględnieniem partnerów biznesowych i klientów. Deklaracja misji to odzwierciedlenie natury przedsiębiorstwa, dlatego też powinna być ona prawdziwa i autentyczna. Jej odzwierciedlenie jak również potwierdzenie powinny stanowić rzeczywiste działania firmy. W przeciwnym razie oprócz problemów, które będą pojawiać się w środku podmiotu gospodarczego, również na zewnątrz w otoczeniu będzie on postrzegany jako mało transparentny, co może się przełożyć na relację z innymi interesariuszami, z którymi przedsiębiorstwo współpracuje. Negatywnym skutkiem niestosowania się do tej wskazówki w procesie opracowania deklaracji misji firmy może być również utrata pozytywnego wizerunku, którego odbudowa pochłonie nie tylko wiele pieniędzy, ale również czasu, a rezultat tych działań wcale nie musi zakończyć się sukcesem.
Ostatnim czynnikiem, który powinien wpływać na opracowanie misji przedsiębiorstwa, jest odzwierciedlenie w tworzonej deklaracji działań, którymi firma się szczyci, podejmuje i jest z nich dumna. Zawarcie tego punktu pomoże przedsiębiorstwu w ukazaniu swojej prawdziwej natury, a to z kolei powinno przełożyć się na wpieranie procesu identyfikacji i odróżnienia danej firmy z szeregu podmiotów gospodarczych funkcjonujących na rynku.
Zwieńczeniem procesu opracowania deklaracji misji jest nieustanne postępowanie zgodnie z reprezentującą ją treścią, jak również szerokie komunikowanie wewnątrz oraz w otoczeniu przedsiębiorstwa przedstawiających ją zasad, reguł oraz celu. Aby misja stała się przydatnym narzędziem wykorzystywanym w pracy nad bieżącymi obowiązkami, musi być „żywa”. Nie ma działań, które będą mocniej ją wspierać, niż kierowanie się zawartym w treści misji przesłaniem wpływającym na rosnącą motywację oraz utożsamianie się z jej zasadami w codziennej pracy. Jeśli wszyscy pracownicy firmy byli aktywnie zaangażowani w proces tworzenia deklaracji misji, opisywany etap nastąpi niemalże automatycznie i na stałe wpisze się w kulturę organizacyjną przedsiębiorstwa. Natomiast przestrzeganie ustalonych zasad stanie się rutynowym elementem pracy każdego pracownika. W nawiązaniu do nieustannej komunikacji treści misji, oprócz ukazywania jej przesłania poprzez własną, bieżącą pracę, można umieszczać ją na wszelkich materiach informacyjnych i promujących firmę – opisywane działania będą wpisywać się w elementy komunikacji na zewnątrz. Natomiast nawiązując do komunikacji wewnętrznej należy o treści misji wspominać na zebraniach pracowników. Na tym etapie niezbędnym jest rozumieć misję jako swoisty element budowania wspólnoty oraz inspiracji zarówno dla innych, jak i dla siebie. Aby deklaracja misji nie stała się jedynie pustym i po pewnym czasie zapomnianym frazesem, niezbędnym jest systematyczne do niej powracanie, tak jak zostało to już nadmienione w niniejszym opracowaniu. Jednakże należy zaznaczyć jeszcze jeden istotny element: jeśli zespół pracowników zaangażowanych w proces tworzenia misji dojdzie do wniosku, że należy ją przeformułować, nie należy się bać tego procesu. Jest to jedyne działanie, które zapewni przedsiębiorstwu korzystanie z zalet, jakie poprawna deklaracja misji może spełnić, w przeciwnym razie deklaracja misji będzie stanowiła jedynie pusty frazes.
Na podstawie przedstawionej powyżej analizy można dostrzec, że wskazane kroki tworzące proces opracowania misji są ze sobą ściśle połączone i wzajemnie się dopełniają, razem budując całościowy obraz metody opracowania deklaracji omawianego pojęcia. Następujące po sobie elementy opisanego procesu są swoim naturalnym następstwem, dlatego też z jednej strony praca nad opracowaniem misji staje się intuicyjna, a z drugiej strony należy pamiętać, że jest to proces trudny, który może obfitować w wiele pułapek. Z pewnością proces ten wymaga od osób tworzących deklarację misji pełnego zaangażowania oraz poświęcenia czasu, aby dokonane analizy były przeprowadzone w rzetelny sposób, a wyniki odzwierciedlały prawdziwą naturę przedsiębiorstwa. Dodatkowa trudność może kryć się również w systematycznej pracy nad ostatecznym kształtem misji, niezbędnym jest powracanie do kluczowych wartości oraz celów, które firma powinna odzwierciedlać i monitorować ich stan. W sytuacji pojawienia się znacznych rozbieżności należy powrócić do metody opracowania deklaracji misji i rozpocząć proces jej zmiany oraz aktualizacji. Na podstawie przedstawionych informacji można dostrzec, że praca nad misją jest pracą ciągłą, która będzie towarzyszyła firmie od samego początku, aż po jej kres. Biorąc pod uwagę długą perspektywę funkcjonowania przedsiębiorstwa i nieustanie zmieniające się warunki zewnętrzne oraz te, zachodzące wewnątrz przedsiębiorstwa, czas poświęcony jednorazowo na stworzenie misji może okazać się stracony, jeśli w sposób systematyczny misja ta nie będzie oceniania pod kątem panujących realiów biznesowych.
Analiza opracowania deklaracji misji pokazuje, jak bardzo ów proces stanowi odpowiedzialny ruch strategiczny, z drugiej zaś strony wskazuje na wiele problemowych sytuacji, które na omawianych etapach mogą zaistnieć. Należy również pamiętać, że ostateczny kształt deklaracji misji powinien godzić ze sobą trzy kluczowe sprzeczności[7] . I już sam ten fakt wskazuje na trud, jaki należy włożyć w pracę nad opracowaniem misji. W niniejszym artykule wskazane sprzeczności zostały opisane, aby czytelnik opracowujący misję własnego podmiotu gospodarczego mógł zidentyfikować pojawiające się pułapki i znaleźć odpowiednie rozwiązanie pojawiających się problemów. Pierwsza, fundamentalna sprzeczność, jaką można dostrzec w procesie opracowania deklaracji misji odnosi się do jej długości – nie może być zbyt obszerna, ponieważ nikt jej nie zapamięta, a tym samym może nie identyfikować się z podejmowanymi przez przedsiębiorstwo działaniami. Z drugiej zaś strony powinna wiele wyrażać, ponieważ odzwierciedla podejmowane działania oraz charakter całej firmy. Krótkie sformułowania misji są również niebezpieczne, ponieważ mogą kojarzyć się ze sloganem reklamowym, a są to dwa różne zagadnienia, które u swych podstaw mają zapisane spełnianie innych funkcji na rzecz podmiotu gospodarczego. Ponadto z pewnością krótkie misje nie zawierają wystarczającej liczby słów, które utrudniają jej zapamiętanie, ale również zawierają niewiele treści, co w żaden sposób nie oznacza ukończenia zadania, jakim jest opracowanie deklaracji misji z sukcesem. Kolejną, kluczową sprzecznością pojawiająca się w pracy nad opracowaniem misji to wyrażenie w jednej deklaracji wartości i celów, z którymi utożsamia się każda grupa pracowników oraz opracowanie i uwypuklenie drogi ich realizacji. Stanowi to niezwykle ambitne wyzwanie. Z jednej strony oznacza poszukiwanie, sięganie i ukazywanie najważniejszych cech firmy, z drugiej oznacza konieczność znalezienia namacalnych dowodów na ich urzeczywistnienie w codziennej pracy. Ostatnią istotną sprzecznością, która występuje w procesie tworzenia deklaracji misji jest nadanie jej kształtu, z jednej strony ogólnego, z drugiej zaś zawierającego konkretne elementy. Misja powinna być na tyle ogólna, aby dotyczyła wszystkiego, co dzieje się we wnętrzu przedsiębiorstwa, ale również tego, co firma zamierza oferować: czyli ten aspekt otoczenia. Powinna zarazem odzwierciedlać różnorodność, która kryje się w każdym z pracowników, ale również akcentować zindywidualizowany charakter całego przedsiębiorstwa. Zaakcentowanie w deklaracji misji elementu, który umożliwia jej weryfikację i zbadanie stopnia jej realizacji stanowi jasny i przejrzysty sposób wykorzystywany do analizy i znalezienia odpowiedzi na szereg istotnych pytań. Fundamentalne aspekty, na które poprawnie skonstruowana misja, powinna znaleźć odpowiedzieć dotyczą spełnienia szeregu funkcji na korzyść firmy.
Na podstawie przedstawionych informacji można dostrzec, że zadanie, jakim jest opracowanie treści deklaracji misji, jest zadaniem wymagającym, trudnym i pełnym pułapek. Proces tworzenia misji nie stanowi jednakże nierealnego przedsięwzięcia. Warto, znając problematyczne sytuacje, które mogą pojawić się w trakcie procesu pracy nad misją, być na nie przygotowanym i z wyprzedzeniem poszukać odpowiednich rozwiązań. Z pewnością zaangażowanie, poświęcenie czasu oraz wiarygodność pomogą grupie osób opracowujących deklarację misji na zakończenie całego procesu sukcesem i stworzeniem „żywej” oraz pełnej inspiracji do dalszych działań misji przedsiębiorstwa.
3. Metody opracowania wizji przedsiębiorstwa
Przygotowując się do opracowania wizji przedsiębiorstwa, należy przede wszystkim pamiętać, jakie kluczowe kwestie za tym pojęciem się kryją. Zgodnie z zaprezentowanymi informacjami w podrozdziale pierwszym – definiowanie misji i wizji, wizja to obraz przedsiębiorstwa w przyszłości, obraz ambicji biznesowych, które powinny ziścić się w długookresowej perspektywie czasowej. Wizja powinna również ukazywać wyobrażenie przyszłego kształtu przedsiębiorstwa oraz celu, do którego firma dąży. Można określić wizję nawet mianem marzenia, które przedsiębiorstwo pragnie zrealizować. Znając i rozumiejąc wskazane, kluczowe cechy wizji można przejść do następnego kroku, jaki stanowi wybór metody opracowania omawianego zagadnienia.
Proces tworzenia wizji przedsiębiorstwa oznacza przełożenie oczekiwań, nadziei, dalekosiężnych, rozmytych planów dotyczących działalności biznesowej danego podmiotu gospodarczego na konkretne i jednocześnie inspirujące cele oraz stojące za nimi wybrane mierniki. Owe wskaźniki pomogą zweryfikować kierunek podążania przedsiębiorstwa do wyznaczonego celu, jak również pozwolą na dokonanie oceny czy wybrany cel został zrealizowany. W przypadku opracowania wizji firmy, tak jak w przypadku misji istnieje wiele metod i to dany podmiot gospodarczy powinien dokonać wyboru w jaki sposób zamierza stworzyć własne deklaracje obydwu pojęć. Jednakże i w omawianym obecnie przypadku, istnieje schemat głównych elementów, które mogą pomóc w opracowywaniu wizji przedsiębiorstwa i mają u swych podstaw przeprowadzenie całego procesu w poprawny sposób.
Pierwszym, fundamentalnym elementem, który rozpoczyna pracę nad ostatecznym kształtem deklaracji wizji, to przygotowanie do całego procesu. Na tym etapie należy określić obszary, które będą składać się na wizję firmy i metody, które pomogą zidentyfikować, czy wybrany cel (bądź cele) zostaną osiągnięte. Krok ten nakłania do pracy nad pierwowzorem wizji przedsiębiorstwa. Obraniem głównego kierunku wspierającego rozwój firmy. Z drugiej zaś strony pozwala grupie osób pracujących nad opracowaniem wizji zebranie kluczowych informacji niezbędnych do rozpoczęcia kolejnego kroku.
Następny etap pracy nad deklaracją wizji w całości skupia się na przeprowadzeniu burzy mózgów. Na podstawie zebranych informacji z pierwszego kroku opisującego opracowanie wizji czyli określenie i dokonanie wyboru obszarów i wskaźników rozpoczyna się burzę mózgów. Warto w tym miejscu odwołać się do istotnych etapów przeprowadzenia burzy mózgów, aby proces ten przebiegał poprawnie. Pierwszym krokiem jest spisanie wszelkich pojęć, cech, zagadnień, które kojarzą się, jak również opisują i wiążą się z badaną kwestią. Następnie z szeregu pojęć wybieramy wyłącznie te, które najbliżej odzwierciedlają analizowany podmiot i są spójne w opinii jak największej liczby osób biorących udział w owym zadaniu. Na tej podstawie tworzymy własną interpretację analizowanego pojęcia. Znając podstawowe wiadomości z zakresu przeprowadzenia burzy mózgów można przełożyć je na przeprowadzenie burzy mózgów dotyczącej deklaracji wizji przedsiębiorstwa. Z pewnością aby móc zrealizować opisywany etap, należy zgromadzić przedstawicieli każdej grupy pracowników w jednym miejscu i wspólnie poszukać odpowiedzi na następujące pytania:
• Jaka jest moja (każdego pracownika) wizja przyszłości przedsiębiorstwa?
• Gdzie jesteśmy teraz (jako firma, ale również jako pracownicy – jakie są nasze umiejętności i kwalifikacje), a gdzie chcielibyśmy być?
• W jakim kierunku powinniśmy zmierzać?
• Jaki kierunek jest dla nas (wszystkich grup pracowników) tożsamy z sukcesem? Jak ten sukces będziemy mierzyć?
• Czy powinniśmy wprowadzić jakieś zmiany dotyczące działalności przedsiębiorstwa, które przybliżą nas do oczekiwanego miejsca i kształtu firmy w przyszłości? A jeśli tak, to jakie to powinny być zmiany? Czego zmiany powinny dotyczyć?
• Jak nasze przedsiębiorstwo ma wyglądać w przyszłości przy założeniu, że zamierza wykorzystywać swoje kluczowe zasoby i pojawiające się szanse, okazje?
W efekcie przeprowadzenia warsztatu lub sesji z uwzględnieniem przedstawionych powyżej tematów powinny pojawić się już konkretne rozwiązania i propozycje. Owe odpowiedzi należy poddać ponownej weryfikacji oraz syntezie, która stanowi sedno trzeciego etapu. W tej fazie warto powołać niezależny zespół, który podsumuje prowadzone dyskusje w trakcie burzy mózgów, dokona syntezy i opracuje jednolitą wersję wizji. Wersję tą powinno się poddać ponownej weryfikacji, aby zdobyć następujące informacje – czy możliwym będzie dotarcie do wyznaczonych celów uwzględniając obecne warunki oraz realia rynku. Dzięki pozyskaniu takich informacji będzie wiadomo, czy można z ujednoliconą wersją wizji podążać dalej, czy warto wrócić się do wcześniejszego kroku z uwzględnieniem rekomendacji spisanych na etapie ponownej weryfikacji deklaracji wizji. Jeśli uzyskane wiadomości wskazują na realizm zrealizowania wyznaczonych celów, powinno się przekazać spisaną treść do konsultacji.
Szeroka komunikacja wizji przyczyni się przede wszystkim do głębszego zapoznania się z jej treścią oraz rozpoczęcia identyfikacji z głoszonymi przez nią celami. Możliwym jest jeszcze, aby na tym etapie znów doszło do sytuacji, w której należy poprawić bądź dopracować element składający się na ostateczny kształt wizji; nie należy obawiać się pojawiających się znaków zapytania. Następnie po ponownej weryfikacji oraz konsultacji wizja powinna zostać zatwierdzona przez właścicieli bądź zarząd przedsiębiorstwa; oczywiście należy pamiętać, że powinna być imponująca i spójna – tylko w takiej formie może stać się inspiracją dla wszystkich pracowników firmy. Dodatkowo warto zwrócić jeszcze uwagę na następujące cechy: stworzona wizja powinna być jednocześnie ambitna i realna; wyłącznie ambitna i autentyczna wizja będzie silnie motywującym bodźcem do działania. Pozbawiona aspektów realizmu staje się zbyt odległa i traktowana bardziej w roli sennego marzenia, a nie inspiracji. Jednakże jeśli zupełnie zrezygnuje się z ambitnych wartości, przestanie stanowić wyzwanie i nie będzie przykuwać uwagi.
Wizja powinna być również napisana prostym językiem, który odzwierciedli konkretne postawione przez przedsiębiorstwo cele. Jeśli język, jakim zostanie napisana, będzie zbyt wyszukany, może to wpłynąć na jej niepoprawne zrozumienie przez pracowników, jak i przez podmioty znajdujące się w otoczeniu przedsiębiorstwa czyli klientów lub kontrahentów biznesowych ¬¬– bądź jedną i drugą grupę. Jeżeli nie będzie odwoływać się do konkretnych zaplanowanych celów, będzie jej bliżej do dalekiego marzenia, a nie ambitnego wyzwania. Dodatkowo treść wizji powinna być nacechowana pozytywnymi aspektami, czyli podkreślać walory, jakie w dążeniu do założonych celów będą się pojawiać, dla wszystkich zaangażowanych w działalność przedsiębiorstwa członków. Działanie to nie tylko spowoduje, że wszyscy pracownicy będą się z nią szybciej i chętniej utożsamiać, ale również stanie się prawdziwą inspiracją, bodźcem motywującym do przekraczania granic oraz pokonywania własnych ograniczeń. Równie istotnym aspektem, który należy wziąć pod uwagę rozważając treść wizji, jest odwołanie się do cech charakterystycznych dla danego podmiotu gospodarczego. Wizja powinna stanowić obraz konkretnej firmy, dlatego też powinna odwoływać się w swojej treści do możliwości, wartości jak i celów wszystkich pracowników danej firmy. Cecha ta ma również silny wpływ na możliwości utożsamienia się z deklaracją wizji przez każdą grupę pracowników.
Następny etap – synteza i weryfikacja – stanowi ogłoszenie ostatecznego kształtu deklaracji wizji przedsiębiorstwa. Bardzo ważnym jest, aby dostęp do stworzonego dzieła mieli wszyscy pracownicy oraz aby nastąpiła jego formalna prezentacja. Działania to z jednej strony uwypukli, jak ważne zadanie dla całej firmy zostało ukończone, z drugiej zaś rozpocznie następny etap w podejmowanych przez przedsiębiorstwo działaniach biznesowych, a mianowicie dążenie do wyznaczonego celu. Prezentacja deklaracji wizji może być wsparta elementami graficznymi, wizualizacją. Wizualizacje są jedną z lepszych metod stosowanych przy ukazywaniu pojęć, celów, zadań, jak również problemów. Jednakże aby móc wykorzystać i dobrać odpowiednie motywy graficzne, warto wcześniej zapoznać się z literaturą dotyczącą wizualizacji w zarządzaniu.
Ostatnim kluczowym elementem wchodzącym w skład procesu opracowania wizji jest jej realizacja i systematyczna weryfikacja. W tym przypadku tak jak w przypadku misji przedsiębiorstwa, nie ma lepszej metody ukazującej wybrane cele, jak codzienne do nich dążenie zgodnie z treścią znajdującą się w wizji firmy. Cała strategia firmy powinna wywodzić się i mieć swoje podstawy w stworzonej misji i wizji, dlatego też warto weryfikować działania przedsiębiorstwa w aspekcie krótkoterminowym – misja, jak i w aspekcie długoterminowym – wizja. Szczególnie istotnym jest, aby systematycznie sprawdzać wizję wraz z podjętymi przez podmiot gospodarczy działaniami, ponieważ wizja jest bezpośrednio połączona z czasem przyszłym. Jeśli pracownicy zobaczą, że znajdujące się w treści wizji plany na przyszłość są wyłącznie zapisanym i nieosiągalnym marzeniem, ich motywacja znacząca spadnie i może być trudno zmienić tą sytuację we wnętrzu przedsiębiorstwa, nawet przy stosowaniu innych metod motywacyjnych. Przy systematycznej weryfikacji deklaracji wizji równie ważnym jest wskazanie różnicy w położeniu przedsiębiorstwa, ukazanie wyników na podstawie wybranych wskaźników, które powinny monitorować wizję i w pozytywny sposób zachęcić całą firmę do dalszego podejmowania wyzwań, aby przybliżyć dany podmiot gospodarczy do osiągnięcia wyznaczonych celów. Sposobom ewaluacji misji i wizji poświęcony został oddzielny podrozdział, dlatego też w niniejszym artykule zadanie to zostało jedynie zasygnalizowane, jednakże nierozwinięte i szczegółowo opisane.
Na podstawie zaprezentowanych informacji można dostrzec, że również i ten proces wymaga trudu, poświęcenia i nakładu czasu. Jednakże należy pamiętać, że misja i wizja wzajemnie się uzupełniają, tworząc jasny obraz tego, jak wygląda sytuacja przedsiębiorstwa obecnie, w jakim kierunku dąży oraz co zamierza osiągnąć. Co więcej, razem poprawnie opracowane, omawiane deklaracje mogą stanowić jedno z najcenniejszych źródeł inspiracji i motywacji, jak również mogą mieć znaczący wpływ na proces budowy strategii przedsiębiorstwa oraz przyjęty kształt zarządzania strategicznego przez firmę.
4. Metoda opracowania misji i wizji zgodnie z czterema perspektywami
Omawiając metody opracowywania deklaracji misji i wizji oraz przedstawiając poszczególne etapy tworzenia owych zagadnień, niezbędnym jest ukazanie czytelnikom jeszcze jednego rozwiązania, pomocnego przy kreowaniu ostatecznego kształtu opisywanych pojęć. Wskazana w niniejszym podpunkcie metoda jest bezpośrednio powiązana z koncepcją Balanced Scorecard – BSC, Strategicznej Karty Wyników.
Koncepcja ta została stworzona na początku lat 90. XX w. przez D. Nortona oraz R. Kaplana i stanowi obecnie jedno z podstawowych narzędzi wykorzystywanych w zarządzaniu strategicznym. Kluczowe założenia wskazanej teorii zarządzania strategicznego odwołują się do czterech głównych wymiarów, do których należą: perspektywa finansowa, perspektywa klienta, procesy wewnętrzne oraz rozwój. Oczywiście przedsiębiorstwo ma możliwość dołączenia dodatkowych perspektyw do analizy, jeżeli uważa, że inne, niezawarte w podstawowych założeniach aspekty stanowią o jego istocie. Omawiana koncepcja ukazuje pomiar efektywności przedsiębiorstwa badając wyniki zdywersyfikowanych wskaźników wskazanych, czterech perspektyw. Jednocześnie działanie to przyczynia się do wspomagania menedżerów przy ocenie dokonań przedsiębiorstwa oraz stopnia realizacji strategii. Zgodnie z przedstawionymi wcześniej informacjami w niniejszym artykule, misja i wizja stanowią podstawę rozpoczęcia procesu budowy strategii, a tym samym można dostrzec silne powiązanie oraz relację pomiędzy wskazanymi pojęciami. Jest to pierwsza wskazówka świadcząca o tym, że koncepcja Strategicznej Karty Wyników może zostać użyta w procesie opracowania deklaracji misji jak i wizji. Warto w tym miejscu nadmienić, że na podstawie przeprowadzonych badań zastosowanie teorii Strategicznej Karty Wyników w praktyce wpływa na zwiększenie efektywności funkcjonowania całego przedsiębiorstwa, a nie tylko poprawia osiągane wyniki w obszarach objętych szczegółową analizą[8] .
Wskazane w omawianej koncepcji wymiary można również przenieść na proces opracowania deklaracji misji i wizji przedsiębiorstwa, a tym samym można wybrać metodę Strategicznej Karty Wyników jako sposób tworzenia omawianych zagadnień. Niezbędnym jednak jest zwrócenie uwagi czytelnikom, iż możliwość stosowania niniejszej metody wiąże się ze szczegółowym zgłębieniem wiedzy dotyczącej zarysowanej koncepcji, aby w pełni móc zrozumieć jej mechanizmy oraz zaproponowany przez jej autorów sposób postępowania. W opracowaniu jedyna uwaga, która jest zwrócona na tę teorię, dotyczy jedynie jej fragmentu i odnosi się wyłącznie do zastosowania Strategicznej Karty Wyników przy opracowaniu deklaracji misji i wizji. Oczywiście wskazane we wcześniejszej części niniejszego artykułu informacje, mające na celu nieść pomoc oraz wsparcie w procesie tworzenia omawianych pojęć, są jak najbardziej aktualne i można je również wykorzystać i dołączyć opracowując misję i wizji zgodnie z koncepcją Strategicznej Karty Wyników. Zgodnie z zaprezentowanymi informacjami w niniejszym opracowaniu, istotnym elementem w pracy nad tworzeniem misji i wizji jest skupienie się na adresatach deklaracji przedsiębiorstwa – również i w tym przypadku jest to jeden z pierwszych kroków, aby opracować omawiane zagadnienia zgodnie z koncepcją Strategicznej Karty Wyników. Uwypuklona koncepcja skupia się na postrzeganiu wewnętrznych relacji pomiędzy misją, wizją i strategią, dzięki czemu może być stosowana jako narzędzie do systematycznej pracy nad procesami zarządzania strategicznego przedsiębiorstwa, przy jednoczesnym monitorowaniu bieżącego stanu firmy oraz stworzonych deklaracji misji i wizji. Z pewnością uwidoczniony aspekt stanowi znaczną korzyść dla przedsiębiorstwa w dłużej perspektywie funkcjonowania.
Wracając do głównego toku myślenia, strategiczna Karta Wyników postrzega strategię, a zatem misję i wizję, z których powinna ona wynikać, i nakreśla sposób jej wdrożenia zgodnie z czterema, kluczowymi perspektywami[9] :
1) perspektywa finansowa – zawierająca strategię wzrostu, płynności oraz ocenę ryzyka z punktu akcjonariuszy;
2) perspektywa klienta – odnosząca się do tworzenia wartości przez przedsiębiorstwo zgodnie z punktem widzenia klienta;
3) perspektywa procesów wewnętrznych – dotycząca sprawności i efektywności procesów wewnętrznych przedsiębiorstwa skutkujących zadowoleniem akcjonariuszy oraz grupy klientów;
4) perspektywa rozwoju – odwołująca się do wspomagania i tworzenia kultury organizacyjnej, zindywidualizowanego charakteru przedsiębiorstwa, sprzyjająca zmianom, innowacjom i rozwojowi firmy.
Oczywiście wskazane wymiary stanowią jedynie bazę do dalszych rozważań, które mogą zostać rozszerzone o inne, kluczowe perspektywy wpływające i kształtujące treść deklaracji misji i wizji. Do najczęściej dołączanych w trakcie procesu opracowania omawianych zagadnień należą: perspektywa dostawców, udziałowców, rynku, środowiska czy publiczna[10] . Najważniejsze jest, aby przedsiębiorstwo dobrało takie perspektywy, które z jednej strony będą podkreślać jego zindywidualizowaną naturę, z drugiej zaś będą miały fundamentalny wpływ na działalność biznesową firmy obecnie i w przyszłości.
Analizują przedstawioną metodę opracowania misji i wizji można dostrzec w niej wiele zalet. Jedna z głównych korzyści tworzenia deklaracji wskazanych pojęć zgodnie z zarysowaną metodą jest ukazanie wewnętrznych relacji i powiązań pomiędzy misją, wizją a strategią. Działanie to stanowi rozpoczęcie kompleksowych prac nad procesami zarządzania strategicznego przedsiębiorstwa i uwypukla ich silne powiązania. Równie istotnym atutem jest możliwość wykorzystania jednej metody do opracowania deklaracji misji i wizji firmy. Jednakże należy pamiętać, że w owym artykule koncepcja Strategicznej Karty Wyników została jedynie zarysowana na potrzeby tematu opracowania misji oraz wizji i nie stanowi zamkniętego, jak również gotowego kompendium wiedzy w wskazanym temacie. Jeżeli przedsiębiorstwo zechce wybrać tę metodę do stworzenia deklaracji misji i wizji niezbędnym jest sięgnięcie do źródeł literaturowych omawiających szczegółowo tę teorię.
Niniejszy artykuł ukazuje różne podejścia oraz metody mające na celu wspomagać oraz prowadzić czytelników przez proces opracowania deklaracji misji i wizji. Zaprezentowane podejścia znacząco się od siebie różnią. Powodów i przyczyn wskazanych rozbieżności tych należy upatrywać w kluczowych założeniach, celach oraz funkcjach, jakie powinny reprezentować stworzone treści deklaracji omawianych pojęć. Jednakże zgodnie z informacjami zawartymi w niniejszym opracowaniu istnieje możliwość zastosowania wspólnej metody do prac związanych z tworzeniem misji i wizji. Metoda ta opiera się na założeniach koncepcji Strategicznej Karty Wyników i uwypukla wewnętrzne relacje oraz powiązania, jakie funkcjonują pomiędzy misją, wizją i strategią, a tym samym stanowi jedno z praktycznych narzędzi wykorzystywanych do monitorowania procesów zarządzania strategicznego firmy oraz poprawy efektywności całego przedsiębiorstwa. Aby podmiot gospodarczy mógł wykorzystać w procesie opracowania deklaracji misji oraz wizji przesłanki wynikające z teorii Strategicznej Karty Wyników, niezbędnym jest szczegółowe zapoznanie się z literaturą przedmiotu oraz pogłębienie wiedzy we wskazanym temacie.
Podejmując się rozpoczęcia procesu opracowania deklaracji misji i wizji należy pamiętać, że prace te mogą obfitować w wiele sytuacji problemów oraz trudności. Dodatkowo wymagają pełnego zaangażowania od całej grupy pracowników oraz poświęcenia czasu. Na opisanej drodze mogą pojawić się również niespodziewane sytuacje oraz pułapki, które należy rozwiązywać na bieżąco. Dodatkowo omawiany proces wiąże się z poczuciem odpowiedzialności strategicznej przez kadrę zarządzającą za obecny oraz przyszły stan całego podmiotu gospodarczego, w tym również za przyszłość pracowników. Dobór metody wybranej do opracowania deklaracji misji oraz wizji stanowi indywidualną decyzję osób zarządzających przedsiębiorstwem i powinien opierać się na wyborze takiego sposobu, który najbardziej odpowiada firmie. Po podjęciu wskazanej decyzji należy jednakże pamiętać o fundamentalnych zasadach opisujących proces tworzenia deklaracji misji i wizji, aby prace te zostały zakończone sukcesem, a stworzone deklaracje wspierały działalność przedsiębiorstwa, wyznaczały jego kierunek rozwoju oraz inspirowały do dalszego działania. Zgodnie z informacjami, które zostały zawarte w niniejszym artykule, praca nad stworzoną misją oraz wizją powinna być systematyczna. Oznacza to, że aby wskazane pojęcia mogły spełniać swoje funkcje należy do wskazanych zagadnień powracać i stosować ich ewaluację. Monitorowanie oraz ewaluacja stworzonych oraz wdrożonych pojęć stanowią niezwykle istotne elementy zarządzania strategicznego oraz mają za zadanie dopełnić i zwieńczyć wszelkie zadania związane z pracą nad misją oraz wizją przedsiębiorstwa. Zarysowanym w zakończeniu niniejszego artykułu tematom poświęcone jest następne opracowanie wchodzące w skład rozdziału Misja i wizja.
Przypisy
Bibliografia
Lista linków internetowych:
1. http://www.delawareperformancemanagement.com/strategy-transformation-management/strategy-formulation, [odczyt z 24.10.13].
Na stronie internetowej można odnaleźć podstawowe informacje, które powinny pomóc przy pracy nad opracowaniem misji i wizji przedsiębiorstwa.
2. http://www.huizenga.nova.edu/Jame/articles/mission-statement-content.cfm, [odczyt z 24.10.13].
Na stronie można odnaleźć wiele artykułów pomocnych przy opracowaniu misji firmy.
3. http://managementhelp.org/strategicplanning/mission-vision-values.htm, [odczyt z 25.10.13].
Na stronie można znaleźć wiele praktycznych artykułów mogących pomóc przy opracowaniu misji i wizji przedsiębiorstwa.
4. https://balancedscorecard.org/Resources/AbouttheBalancedScorecard/tabid/55/Default.aspx, [odczyt z 25.10.13].
Strona w całości poświęcona jest Koncepcji Strategicznej Karty Wyników.
5. http://www.bain.com/publications/articles/management-tools-balanced-scorecard.aspx, [odczyt z 25.10.13].
Na stronie można odnaleźć podstawowe informacje oraz wskazówki dotyczące koncepcji Strategicznej Karty Wyników oraz jej kluczowych założeń.
Wykaz zalecanej literatury:
1. J. Rokita, Zarządzanie Strategiczne. Tworzenie u utrzymanie przewagi konkurencyjnej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
2. B. de Wit, R. Meyer, Synteza Strategii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
3. K. Obłój, Strategia organizacji. W poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
4. R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna karta wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
5. R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników, CIM, Warszawa 2001.
1. http://www.delawareperformancemanagement.com/strategy-transformation-management/strategy-formulation, [odczyt z 24.10.13].
Na stronie internetowej można odnaleźć podstawowe informacje, które powinny pomóc przy pracy nad opracowaniem misji i wizji przedsiębiorstwa.
2. http://www.huizenga.nova.edu/Jame/articles/mission-statement-content.cfm, [odczyt z 24.10.13].
Na stronie można odnaleźć wiele artykułów pomocnych przy opracowaniu misji firmy.
3. http://managementhelp.org/strategicplanning/mission-vision-values.htm, [odczyt z 25.10.13].
Na stronie można znaleźć wiele praktycznych artykułów mogących pomóc przy opracowaniu misji i wizji przedsiębiorstwa.
4. https://balancedscorecard.org/Resources/AbouttheBalancedScorecard/tabid/55/Default.aspx, [odczyt z 25.10.13].
Strona w całości poświęcona jest Koncepcji Strategicznej Karty Wyników.
5. http://www.bain.com/publications/articles/management-tools-balanced-scorecard.aspx, [odczyt z 25.10.13].
Na stronie można odnaleźć podstawowe informacje oraz wskazówki dotyczące koncepcji Strategicznej Karty Wyników oraz jej kluczowych założeń.
Wykaz zalecanej literatury:
1. J. Rokita, Zarządzanie Strategiczne. Tworzenie u utrzymanie przewagi konkurencyjnej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
2. B. de Wit, R. Meyer, Synteza Strategii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
3. K. Obłój, Strategia organizacji. W poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
4. R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna karta wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
5. R. Kaplan, D. Norton, Strategiczna Karta Wyników, CIM, Warszawa 2001.