Rozdział 3. Status podatnika VAT – podatek od towarów i usług

Podatki pośrednie, do których zaliczamy podatek od towarów i usług, związane są z wykonywaniem czynności obrotu, tj. m.in. kupna, sprzedaży i zamiany.

Podatki pośrednie charakteryzuje:

• przedmiot podatku, który nie jest tożsamy z rzeczywistym źródłem podatku. Podatki te bowiem pobierane są od obrotu, który jest pośrednim przejawem istnienia dochodu,

• ciężar podatku nie jest ponoszony przez podmioty, na które podatek jest nakładany. Podatek ten jest przerzucany na ostatecznego konsumenta,

• dotyczy on zdarzeń jednorazowych, przejściowych,

• nie ma możliwości przygotowania rejestru podatników tego podatku, gdyż obowiązek podatkowy powstaje dopiero po dokonaniu transakcji.

Podstawowymi zaletami podatków pośrednich jest ich znaczna wydajność, która wynika z ich powszechności, właściwie ustalonej podstawy opodatkowania, wysokości stawek podatkowych, ich wysokiej elastyczności, która wiąże się z koniunkturą gospodarczą – wzrost podatków następuje w okresie wzrostu gospodarczego, a obniżenie kiedy tempo wzrostu gospodarki maleje. Zaletą podatku pośredniego jest też pewność wpływu oraz szybkość poboru.

Wadą podatków pośrednich jest negatywny wpływ na rozwój gospodarczy poprzez zmniejszenie aktywności gospodarczej i popytu konsumpcyjnego, a także cenotwórczy charakter. Podatek pośredni nosi również znamiona niesprawiedliwości podatkowej, gdyż w największym stopniu dotyka podstawowej konsumpcji.

Podatek od wartości dodanej definiują:

• powszechność opodatkowania,

• wielofazowość,

• neutralność,

• jednokrotność opodatkowania.

Podmiotowa powszechność opodatkowania oznacza, że temu podatkowi podlegają wszystkie podmioty gospodarcze bez względu na status, formę gospodarczą oraz rodzaj własności. Dlatego zwolnienia podmiotowe powinny być rzadko stosowane, gdyż deformują mechanizm powszechności. Natomiast przedmiotowa powszechność oznacza opodatkowanie wszystkich transakcji sprzedaży dóbr i usług. Powszechność podatku, zarówno przedmiotowa, jak i podmiotowa, zapewnia stabilne źródło dochodu budżetu państwa.

Wielofazowość podatku oznacza, że podatkiem tym objęta jest każda faza obrotu – każdy etap począwszy od produkcji, przez dystrybucję, aż po zakup i konsumpcję i na każdym etapie tworzona jest wartość dodana.

Cecha neutralności podatku wyraża się w tym, że dla podatnika podatek uiszczony w cenach zakupionych towarów i usług nie jest kosztem, gdyż w zasadzie w całości odlicza go od podatku pobranego od nabywcy. Przyjęcie tego fundamentalnego prawa oznacza, że nie dochodzi do zniekształcenia relacji cen na rynku pod warunkiem, że wszyscy są płatnikami podatku. Aspekt neutralności podatku od wartości dodanej przejawia się również w kontekście wymiany międzynarodowej. W przypadku działalności eksportowej stosowana jest stawka zerowa, która powoduje wyłączenie podatku z ceny towarów. Wówczas cena odzwierciedla wyłącznie jego wartość. Natomiast w stosunku do działalności importowej obowiązują zasady opodatkowania towarów i usług w kraju importera. Inne rozwiązanie byłoby niekorzystne, gdyż importowane towary byłyby tańsze niż produkowane w kraju, co prowadzi do nieuczciwej konkurencji.

Jednokrotność opodatkowania oznacza brak kumulacji obciążeń, pomimo pobierania podatku we wszystkich fazach obrotu. A zatem kwota podatku nie zależy od liczby faz obrotu, ale od wysokości kwoty wartości dodanej powstającej w poszczególnych fazach oraz przyjętej stawki podatku. Dzięki temu podatek ten sprzyja konkurencyjności.

Podatek od wartości naliczany jest według rachunku „od sta”, czyli od wartości obrotu netto. Następnie jest do wartości dodawany i otrzymuje się wartość sprzedaży brutto.

Ilustruje to wzór:

kwota podatku = wartość obrotu netto × stawka podatku

cena sprzedaży brutto = wartość obrotu netto + kwota podatku

Zobrazuje to przykład podmiotu prowadzącego działania promocyjne w branży kreatywnej. Podmiot ten za usługi promocyjne, które wycenił na 100 zł netto, wystawi fakturę VAT. Kwota podatku wyniesie 100 zł x 23% = 23 zł. Cena brutto na fakturze wyniesie 100 zł + 23 zł = 123 zł.

Jak wspomniano wcześniej, podatki pośrednie są podstawowym źródłem znaczących i systematycznych dochodów budżetu państwa. Jest to przede wszystkim podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy. Zmiany w zakresie opodatkowania pośredniego najczęściej wynikają z dostosowania do obowiązujących dyrektyw europejskich, a także potrzeb zwiększania wpływów do budżetu.

Obecnie jest to podatek o największym udziale w strukturze wpływów podatkowych do budżetu państwa, co obrazuje poniższa tabela.

Tabela 1. Wpływy budżetowe w okresie od 1 stycznia 2012 roku do 31 grudnia 2012 roku bez odliczenia udziałów dla jednostek samorządu terytorialnego

Źródło: dane łączne uzyskane z izb celnych i izb skarbowych w tys. zł

http://www.finanse.mf.gov.pl/budzet-panstwa/wplywy-budzetowe, [odczyt z 10.11.2013].

Wraz z przystąpieniem 1 maja 2004 roku Polski do Unii Europejskiej, kraj przyjał dorobek prawny Komisji Europejskiej, Rady Europejskiej i Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w zakresie podatków pośrednich i jednocześnie rozpoczął dostosowanie własnego systemu prawnego do zapisów dyrektyw w drodze stosowanych ustaw. Należy jednak pamiętać, że w pewnych okolicznościach dyrektywy mogą być stosowane bezpośrednio.

Obecnie obowiązuje Dyrektywa Rady z 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (2006/112/WE).

Innym dokumentem wiążącym państwa członkowskie jest rozporządzenie Rady UE. Przepisy rozporządzeń nie wymagają szczególnej implementacji do prawa krajowego, lecz stają się częścią polskiego porządku prawnego z chwilą ich wejścia w życie na terytorium Wspólnoty.

Obecnie obowiązuje Rozporządzenie wykonawcze Rady Unii Europejskiej nr 282/2011 z dnia 15 marca 2011 r. ustanawiające środki wykonawcze do dyrektywy 2006/112/WE w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej.

Spójność porządku prawnego jest wzmacniana przez orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Rolą Trybunału Sprawiedliwości jest czuwanie na poszanowaniem i stosowaniem prawa unijnego. Jeżeli z orzeczenia Trybunału wynika, że prawo krajowe stoi w sprzeczności z prawem unijnym, obowiązkiem sądu administracyjnego, przed którym toczy się postępowanie, lub organu podatkowanego prowadzącego postępowanie podatkowe, jest zastosowanie prawa unijnego i odstąpienie od stosowania sprzecznego przepisu krajowego.