Rozdział 1. Rodzaje ubezpieczeń.

Ubezpieczenia – podstawowe informacje.

Każdy człowiek, czy to prowadząc działalność gospodarczą, prowadząc samochód, czy wychodząc rano z kabiny prysznicowej, narażony jest na niebezpieczeństwo, ryzykuje. W pierwszym wypadku ceną braku odpowiedniego przewidywania, szczęścia czy nierzetelności kontrahenta może być utrata płynności finansowej, a w konsekwencji bankructwo. W drugim wypadku rozbity samochód (nie tylko własny) i uszczerbek na zdrowiu, który może być również konsekwencją zdarzenia trzeciego.

Ubezpieczenia funkcjonują w celu zabezpieczenia interesów ludzi na wypadek zdarzeń losowych. Z ich efektów korzysta się nie tylko w przypadku poniesienia straty czy uszczerbku na zdrowiu, lecz także losowej potrzeby finansowej (np. urodzenie dziecka) czy utraty możliwości zarobkowania, np. na skutek podupadnięcia na zdrowiu czy podeszłego wieku. Istotą ubezpieczeń jest solidaryzm społeczny, który polega na rozłożeniu ryzyka zajścia określonego zdarzenia na większą liczbę ludzi, co w konsekwencji pozwala łagodniej odczuć skutki nieszczęścia przez osobę, którą to nieszczęście dotknie. Jest to zabezpieczenie środków do życia w razie utraty dochodów albo znaczącego ich spadku.

Najpopularniejszą definicją ubezpieczenia jest sformułowana już w 1934 r. przez J. Łazowskiego: Ubezpieczenie jest to urządzenie gospodarcze, zapewniające pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych, wywołanych u poszczególnych jednostek, przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenia losowe, w drodze rozłożenia tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia losowe zagrażają. Za A. L. Mayersonem ubezpieczenie można też scharakteryzować jako zastąpienie niepewnej, ale wielkiej straty, niewielką, lecz pewną i znaną stratą, jaką jest składka ubezpieczeniowa. [1]

Warunkiem i sensem uczestnictwa w systemie ubezpieczenia jest należenie do określonej grupy podmiotów, objętych tym samym, względnie równomiernym, potencjalnym ryzykiem (jak okradzenie domu, choroba), wnoszących na rzecz ubezpieczyciela stosunkowo niewielkie składki, a ubezpieczyciel z kolei przyznaje później środki w wysokości pozwalającej zrekompensować stratę temu podmiotowi, w wypadku którego ryzyko się zrealizowało (np. okradziono mu dom), wcześniej wnoszącemu składkę. W takim systemie nie dojdzie do realizacji ryzyka w przypadku znaczącej większości, tym samym ta większość nigdy nie otrzyma zwrotu wpłacanych pieniędzy.

Obecnie wiele podmiotów prowadzi działalność gospodarczą, polegającą na wykonywaniu czynności ubezpieczeniowych, związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek wystąpienia skutków zdarzeń losowych. Ubezpieczenie jest w takim wypadku indywidualnym stosunkiem prawnym, łączącym ubezpieczającego i ubezpieczyciela [2] .

Ze względu na szerokie zastosowanie, powstało wiele rodzajów ubezpieczeń. Dzieli się je przede wszystkim na społeczne i gospodarcze. Te pierwsze są osobowe i obowiązkowe (powstają z mocy ustawy) oraz stanowią instrument polityki socjalnej państwa. Ubezpieczenia gospodarcze, zwane też cywilnymi, są zawierane między podmiotami prywatnymi i cechuje je znacznie większa dobrowolność, zarówno jeśli chodzi o treść, formę, jak też samą możliwość zawierania [3] .

1. Funkcje ubezpieczeń.

Zawarcie umowy ubezpieczeniowej powoduje wzbudzenie działania instrumentu prawnego, spełniającego ściśle określone funkcje. Zważywszy na charakter, w literaturze przyjmuje się zwykle podział na funkcję ochrony ubezpieczeniowej, funkcję akumulacji kapitałowej oraz funkcję prewencyjną. W kontekście ubezpieczeń społecznych przywołaną strukturę rozszerza się niekiedy o funkcję wychowawczą [4] .

Istotą mechanizmu ubezpieczeniowego jest zapewnienie ubezpieczającemu ochrony ubezpieczeniowej. Funkcja ta zasadniczo wyraża się w kompensacji szkód, powstałych na skutek zdarzeń losowych, a w pewnym sensie stanowi również o zabezpieczeniu psychologicznym ubezpieczającego. Posiadając bowiem świadomość ochrony materialnej swoich przedsięwzięć, zawierający umowę ubezpieczeniową bardziej skłonny jest do podejmowania ryzyka podczas realizacji swoich zamierzeń.

Wraz z ochroną ubezpieczeniową pojawia się w analizach prawniczych funkcja prewencyjna ubezpieczeń. Istotę tej funkcji stanowi zmniejszenie potencjalnego ryzyka wystąpienia szkody i płynących stąd ekonomicznych skutków. Z punktu widzenia ubezpieczyciela realizacja tej funkcji przebiegać może poprzez zastosowanie odpowiednich konstrukcji prawnych, na mocy których ubezpieczający stara się unikać szkód i dlatego zostaje przez zakład ubezpieczeniowy wyróżniony, np. przez obniżenie wysokości składki. Wiąże się z tym funkcja wychowawcza, wyrażająca się w dążeniu do osiągania postaw, pożądanych w wymiarze społecznym [5] .

W kwestii akumulacji kapitałowej sprawa przedstawia się dosyć prosto i jest poniekąd konsekwencją ochrony ubezpieczeniowej. Ubezpieczający, regularnie wpłacając składki na rzecz ubezpieczyciela, dokonuje akumulacji środków na wypłatę różnego rodzaju świadczeń na wypadek wystąpienia ryzyka [6] .

2. Umowa ubezpieczenia.

Przez zawarcie umowy ubezpieczenia między ubezpieczycielem a ubezpieczającym wytwarza się stosunek prawny. Podstawowe zasady tego stosunku uregulowane zostały w art. 805-815 Kodeksu cywilnego, normujących pojęcie umowy ubezpieczenia. Podstawowym obowiązkiem ubezpieczonego, wynikającym z tych przepisów, jest płacenie składki, natomiast ubezpieczyciela – spełnienie określonego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku. Przyjmuje się jednak, że obowiązkiem ubezpieczyciela, wynikającym z tych przepisów, jest nie tylko wypłacenie świadczenia (które może nastąpić lub nie nastąpić), ale ponoszenie ryzyka ochrony ubezpieczonego przez cały okres trwania umowy [7] .

Umowa ubezpieczenia zostaje – zgodnie z art. 809 k.c. – zawarta w momencie dostarczenia ubezpieczającemu dokumentu ubezpieczenia. Umowa może być przez ubezpieczającego zawarta we własnym imieniu lub na rzecz osoby trzeciej (art. 808 k.c.). Można zawrzeć umowę zabezpieczającą cudzy interes. W takiej sytuacji ubezpieczający (ten, kto zawiera umowę) i ubezpieczony (ten, którego interesy są chronione) są dwoma różnymi podmiotami. Można również zawrzeć umowę dotyczącą wypadku związanego z ubezpieczającym, który – jeśli wystąpi – spowoduje nabycie prawa do ubezpieczenia przez osobę trzecią (np. ubezpieczenie na wypadek śmierci ubezpieczającego) [8] .

Wypadkami ubezpieczeniowymi (kiedy wystąpią po stronie ubezpieczyciela, aktualizuje się obowiązek świadczenia) nazywane są wypadki losowe, wchodzące w zakres ochrony ubezpieczeniowej, a więc zdarzenia losowe, z tytułu których zakład ubezpieczeń, w związku z relacjami prawnymi wynikającymi z ubezpieczenia, zobowiązany jest wypłacić odszkodowanie lub świadczenie. Zdarzenia takie są przyszłe, niepewne (chociaż np. śmierć w przypadku ubezpieczenia na życie jest zdarzeniem pewnym), niezależne od woli jednostki, nadzwyczajne, losowe oraz wykazują statystyczną powtarzalność [9] .

3. Ubezpieczyciele i pośrednicy.

Działalność ubezpieczeniowa jest specyficzną usługą niematerialną [10] . Prowadzona jest przez zakłady ubezpieczeń (zwane też towarzystwami ubezpieczeniowymi lub ubezpieczycielami). Działalność ubezpieczycieli reguluje przede wszystkim ustawa z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151). Stosunek ubezpieczenia nie może być nawiązany bez udziału zakładu ubezpieczeń. Gdyby umowę o świadczeniu usług ubezpieczeniowych zawarł jakikolwiek inny podmiot, byłaby ona z mocy prawa nieważna [11] .

Zakłady ubezpieczeniowe mogą wykonywać działalność wyłącznie za zezwoleniem w dwóch formach organizacyjnych – spółki akcyjnej albo towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (art. 5 ustawy o działalności ubezpieczeniowej). Podlegają nadzorowi finansowemu przez Komisję Nadzoru Finansowego. W załączniku do ustawy o działalności ubezpieczeniowej ustawodawca dokonał podziału zakładów ubezpieczeniowych na dwa działy, według rodzajów ubezpieczeń. Pierwszy dział stanowią ubezpieczenia na życie, drugi – pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe. Z treści art. 8 ustawy wynika, że zakład ubezpieczeniowy nie może jednocześnie prowadzić działalności, o której mowa w dziale I i w dziale II załącznika.

Na koniec I kwartału 2013 r. zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w Polsce posiadało 60 zakładów ubezpieczeń – 29 zakładów, zajmujących się ubezpieczeniami na życie, 30 zakładów, prowadzących działalność ubezpieczeniową w zakresie pozostałych ubezpieczeń osobowych i ubezpieczeń majątkowych oraz 1 zakład reasekuracji [12] . Działalność reasekuracyjna polega na wykonywaniu czynności, związanych z przyjmowaniem ryzyka, cedowanego przez zakład ubezpieczeń oraz zakład asekuracji i dalsze cedowanie przejętego ryzyka (art. 3 ust. 1a ustawy). Są to więc w zasadzie ubezpieczenia ubezpieczycieli.

Towarzystwa ubezpieczeniowe zgromadzone są w Polskiej Izbie Ubezpieczeń (PIU), która jest organizacją samorządu gospodarczego. Została założona w 1990 r. i od tego czasu każdy działający w Polsce ubezpieczyciel obowiązkowo do niej należy. Do zadań PIU należy wspieranie ustawodawcy w kwestii kształtowania prawa ubezpieczeniowego, prowadzenie działań, zwiększających świadomość społeczeństwa dotyczącą ubezpieczeń, oraz prowadzenie wielostronnego dialogu na rzecz rozwoju sektora ubezpieczeń w Polsce. Obecnie prezesem zarządu PIU jest Jan Grzegorz Prądzyński [13] .

Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (PBUK) zrzesza natomiast zakłady ubezpieczeń, prowadzące w Polsce działalność ubezpieczeniową w zakresie obowiązkowego ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Przynależność do PBUK jest obowiązkowa i rozpoczyna się z dniem uzyskania od organu nadzoru zezwolenia na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej.

Do zadań PBUK należą: wystawianie dokumentów ubezpieczeniowych (certyfikatów Zielonych Kart), ważnych w innych krajach systemu Zielonej Karty; zawieranie umów o wzajemnym uznawaniu dokumentów ubezpieczeniowych z biurami narodowymi w innych państwach, należących do systemu; organizowanie likwidacji szkód lub bezpośrednia likwidacja szkód, spowodowanych na terytorium Polski przez posiadaczy pojazdów mechanicznych, zarejestrowanych za granicą, posiadających ważne dokumenty ubezpieczeniowe (Zielone Karty), wystawione przez zagraniczne biura narodowe.

3.1 Pośrednictwo ubezpieczeniowe.

Pośrednictwo ubezpieczeniowe w Polsce wykonywane jest przez przedstawicieli dwóch grup zawodowych – agentów ubezpieczeniowych oraz brokerów ubezpieczeniowych. Ich praca polega na wykonywaniu za wynagrodzeniem czynności faktycznych czy też prawnych, związanych z realizacją umów ubezpieczenia [14] . Działalność pośredników ubezpieczeniowych normują przede wszystkim ustawa z 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. nr 124, poz. 1154 z późn. zm.) oraz liczne akty wykonawcze.

Agentem ubezpieczeniowym, zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym, jest przedsiębiorca, wykonujący działalność agencyjną na podstawie umowy agencyjnej, zawartej z zakładem ubezpieczeń, wpisany do rejestru agentów ubezpieczeniowych [15] . Nadzór nad jego działalnością sprawuje zakład ubezpieczeń. Agent może świadczyć usługi na rzecz więcej niż jednego zakładu ubezpieczeń.

Brokerem ubezpieczeniowym jest – zgodnie z art. 20 ustawy – osoba fizyczna albo osoba prawna, posiadająca wydane przez organ nadzoru zezwolenie na wykonywanie działalności brokerskiej i wpisana do rejestru brokerów ubezpieczeniowych. Jak stanowi art. 4 pkt 2 ustawy, czynności brokerskie są wykonywane w imieniu lub na rzecz podmiotu, poszukującego ochrony ubezpieczeniowej, i polegają na: zawieraniu lub doprowadzaniu do zawarcia umów ubezpieczenia, wykonywaniu czynności przygotowawczych do zawarcia umów ubezpieczenia oraz uczestniczeniu w zarządzaniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia, także w sprawach o odszkodowanie, jak również na organizowaniu i nadzorowaniu czynności brokerskich.

4. Nadzór rynku ubezpieczeń i instytucje rynku ubezpieczeń.

Instytucje nadzoru rynku ubezpieczeń istnieją przede wszystkim po to, by zapewnić ochronę interesów podmiotów ubezpieczonych. Powstały ze względu na powszechny charakter ubezpieczeń i nierówny dostęp członków społeczeństwa do specjalistycznej wiedzy ubezpieczeniowej. Nadzór – co wynika z teorii prawa administracyjnego – polega nie tylko na badaniu funkcjonowania nadzorowanego organu, lecz także na możliwości wpływu na jego działalność [16] .

Najważniejszą instytucją nadzoru rynku ubezpieczeń w Polsce jest Komisja Nadzoru Finansowego. Działalność KNF uregulowana została w ustawie z 21 lipca 2006 roku o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U. 2006 nr 157 poz. 1119). Komisja sprawuje nadzór nie tylko nad rynkiem ubezpieczeń, lecz także nad innymi sektorami rynku finansowego (np. rynkiem kapitałowym). W ramach swojej działalności, której celem jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rynku finansowego, KNF m.in. wydaje i cofa zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej, wydaje zgodę na powoływanie osób na członków zarządu, może żądać od podległych podmiotów wyjaśnień i informacji oraz wydawać zalecenia usunięcia stwierdzonych błędów. Komisja prowadzi również działalność edukacyjną w zakresie działania rynku finansowego oraz bierze udział w przygotowywaniu aktów prawnych, dotyczących rynku finansowego [17] .

W ustawach dotyczących rynku ubezpieczeń w Polsce wskazano kilka instytucji, których zadaniem jest przede wszystkim zwiększenie bezpieczeństwa i stabilności tego rynku. Są to: Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Rzecznik Ubezpieczonych.

Z Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego pokrywane są roszczenia z tytułu obowiązkowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych i odpowiedzialności cywilnej rolników za szkody powstałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w sytuacji gdy nie uda się ustalić tożsamości sprawcy szkody [18] . Zadaniem rzecznika ubezpieczonych jest reprezentowanie klientów ubezpieczycieli, udzielanie porad, prowadzenie działalności edukacyjno-informacyjnej [19] .