W naszym kraju już od kilku lat mówi się o znaczeniu przemysłów kreatywnych. Dane mówią same za siebie. Jak wspomniano w pierwszym rozdziale, odpowiadają one za wygenerowanie 27,5 mld zł dla polskiej gospodarki (2,5% PKB kraju). To mniej więcej tyle, ile co roku wytwarza rodzime górnictwo. Cechą charakterystyczną polskich przemysłów kreatywnych jest to, iż ich towary i usługi w przeważającej mierze trafiają za granicę. Mowa o produktach wzorniczych, elektronicznej rozrywce (grach komputerowych) oraz rozwiązaniach multimedialnych. Stają się tym samym kołem zamachowym gospodarki Polski. Ponadto widać kilka innych sektorów kreatywnych o wysokim potencjale. Mowa m.in. o branży reklamowo-kreatywnej oraz internetowych startupach [1] .
Pierwsze działania, starające się ukazać skalę przemysłów kreatywnych w Polsce, zostały podjęte stosunkowo niedawno. W 2009 r. pojawiła się pierwsza tego typu publikacja pt. Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych autorstwa firmy doradczej Ecorys przygotowana na zlecenie Ministerstwa Gospodarki. Głównym celem tego raportu było zdiagnozowanie i przebadanie zakresu potrzeb potrzebnych do rozwoju przemysłów kreatywnych w kraju. Przeprowadzono diagnozę aktualnej sytuacji oraz propozycję wskaźników pomiaru rozwoju sektorów kreatywnych. Poza tym określono wstępne instrumenty wsparcia innowacyjności w tym obszarze w Polsce. Jak bywa w przypadku pionierskich opracowań, trudno autorom dokładnie określić obraz sektorów kreatywnych w kraju.
Z badania wynikało, że nie odgrywają one tak kluczowej roli, jak to ma miejsce w większości europejskich krajów. Najliczniejszą kreatywną grupą okazali się projektanci (6 tys.), a obroty przemysłu kreatywnego w Polsce zostały oszacowane na 57 mln euro. Autorzy tego raportu podkreślili brak świadomej polityki na rzecz rozwoju przemysłów kreatywnych. Dostarczyli także kilku konkretnych rekomendacji w zakresie instrumentów wspierania sektorów kreatywnych. Były nimi:
– dopasowanie specyfiki funduszy venture capital i grantów na założenie firmy do specyfiki przemysłów kreatywnych;
– skoordynowanie działań oraz podejścia kluczowych departamentów (kultury, edukacji, gospodarki) do tej tematyki;
– lepsze wykorzystanie możliwości, jakie dają fundusze strukturalne;
– tworzenie interdyscyplinarnych klastrów, które mają powiązania z ośrodkami badawczymi oraz otoczeniem biznesu (inkubatorami przedsiębiorczości, specjalnymi strefami ekonomicznymi);
– prowadzenie edukacji kulturalnej od najmłodszych lat, która buduje zarówno wrażliwość na sztukę i kulturę, jak również tworzy podstawy pod kształtowanie potrzeb potencjalnych odbiorców kreatywnych usług i produktów.
Eksperci z firmy Ecorys zidentyfikowali także kilka kreatywnych projektów i podmiotów działających w Polsce, takich jak Miasteczko Multimedialne, Centrum Innowacji – Akcelerator Technologii Fundacji Uniwersytetu Łódzkiego, Art Inkubator czy Gdynia Design Days. Pierwszy z nich powstał z inicjatywy Stowarzyszenia Klastra Multimediów i Systemów Informacyjnych (Multiklaster), który w formie sieci skupia Wyższą Szkołę Biznesu-National Louis University oraz małe i średnie przedsiębiorstwa z Małopolski, Śląska i Mazowsza. Miasteczko Multimedialne miało być superklastrem, który łączyłby rozwiązania systemu: klastra, ośrodka badawczo-rozwojowego, parku naukowo-technologicznego, funduszu inwestycyjnego oraz inkubatora przedsiębiorczości. Multiklaster zrzesza ponad 60 innowacyjnych firm z sektora MŚP reprezentujących takie branże jak nowoczesne technologie oraz nowe media.
Innym podmiotem wymienionym w dokumencie, działającym na rzecz rozwoju przemysłów kreatywnych w Polsce, jest Centrum Innowacji – Akcelerator Technologii Fundacji Uniwersytetu Łódzkiego. Działając na styku nauki i biznesu, aktywnie poszukuje wsparcia finansowego dla innowacyjnych przedsięwzięć i może się pochwalić realizacją kilku projektów (głównie z dziedziny nowych mediów), które za jego pośrednictwem uzyskały zasilenie finansowe ze strony funduszy venture capital w zamian za udziały mniejszościowe przejmowane w uruchamianych biznesach. Kolejnym łódzkim akcentem, wskazanym w tym raporcie, była inicjatywa Art Inkubator. Jest to ogromny projekt rewitalizacyjny, którego efektem będzie powstanie biur, pracowni artystycznych oraz wieloprofilowej przestrzeni do organizowania koncertów, wystaw, spektakli teatralnych czy konferencji.
Popularyzacja przemysłów kreatywnych nie odbywa się w Polsce wyłącznie poprzez „twarde”, infrastrukturalne projekty. Organizuje się specjalne wydarzenia, czego przykładem mogą być Gdynia Design Days – coroczne, organizowane od 2008 r., międzynarodowe święto wzornictwa (designu) krajów nadbałtyckich. Ponadto scala ono współpracę różnych podmiotów: Instytutu Wzornictwa Przemysłowego i Urzędu Miasta Gdyni (organizatorów) z partnerami takimi jak Pomorski Park Naukowo-Technologiczny [2] .
Potencjał przemysłów kreatywnych starano się oszacować przez pryzmat kultury. Tak było w przypadku raportu Instytutu Badań Strukturalnych pt. Znaczenie gospodarcze sektora kultury. To obszerne opracowanie zostało sporządzone na zlecenie Narodowego Centrum Kultury. Ukazuje ono pierwsze polskie próby definicji i rozdzielenia od siebie przemysłów kultury od przemysłów kreatywnych. Jednak najważniejsza część jest związana z wyceną tej części gospodarki. Według ekspertów z Instytutu Badań Strukturalnych w 2008 r. udział sektorów kreatywnych w PKB kraju wyniósł 2,5% (27,5 mld zł). Jest to mniej więcej tyle, ile wytwarza górnictwo i przemysł wydobywczy. Ponadto dawały zatrudnienie 2,7% ogółem pracujących osób (375 tys. pracowników).
Jeżeli chodzi o udział poszczególnych branż, to najwięcej zysków przynosi sektor reklamowy oraz wydawnictwa (po 20%) i media (15%). W porównaniu z Wielką Brytanią, gdzie za 43% wartości przemysłów kreatywnych odpowiada „sektor cyfrowy” (oprogramowanie, elektroniczna rozrywka – gry komputerowe, elektroniczne publikacje), w Polsce ma on dosyć tradycyjny, nietechnologiczny charakter. Może to wynikać z tego, że nasz kraj nie ma postindustrialnej struktury gospodarki, co przekłada się na względnie niską, chociaż stale rosnącą, produktywność pracy. Dlatego też w Polsce udział sektora cyfrowego wynosi, według autorów raportu, tylko 7%. Wzrost znaczenia przemysłów kreatywnych będzie miał miejsce wtedy, kiedy zostaną w nich zaimplementowane procesy adaptacji technologii oraz innowacji.
Eksperci z Instytutu Badań Strukturalnych postanowili także przedstawić strukturę udziału wartości dodanej przemysłów kreatywnych w gospodarce w poszczególnych województwach. Przy średniej krajowej wynoszącej 2,5% ponadprzeciętnym udziałem charakteryzowały się zwłaszcza województwa: mazowieckie (4%), pomorskie (3,5%) oraz dolnośląskie (3,3%). Kiedy jednak przyjrzymy się, w których regionach sektory kreatywne są najbardziej skoncentrowane, gdzie zatrudniają najwięcej ludzi, to można dojść do wniosku, iż przemysły kreatywne w Polsce są skoncentrowane w kilku regionach. Województwo mazowieckie razem ze śląskim, małopolskim, dolnośląskim oraz wielkopolskim skupiają 75% całkowitej wartości dodanej generowanej przez te sektory. Z kolei regionami o najmniejszym potencjale, wytwarzającym w sumie 5% wartości dodanej, są świętokrzyskie, lubuskie, opolskie, podlaskie oraz podkarpackie.
Źródło: http://www.obserwatoriumkultury.pl/files/2011-01-04/znaczenie_gospodarcze_sektora_kultury.pdf
Nieco inaczej wygląda regionalna struktura zatrudnienia w sektorach kreatywnych w Polsce. Prym wiedzie mazowieckie, do którego należy prawie 25% rynku (84,6 tys. ludzi). Na kolejnych miejscach plasują się: śląskie (48,7 tys.), małopolskie (33,6 tys.), dolnośląskie (32,3 tys.), łódzkie (31,6 tys.), pomorskie (23,4 tys.), wielkopolskie (21,5 tys.) oraz lubelskie (20,1 tys.) [3], [4], [5].
Źródło: http://www.obserwatoriumkultury.pl/files/2011-01-04/znaczenie_gospodarcze_sektora_kultury.pdf
Badania na temat rodzimych przemysłów kreatywnych postanowiło kontynuować Narodowe Centrum Kultury. W 2011 r. w ramach programu Obserwatorium Kultury powstał raport pt. Partnerstwa kreatywne w Polsce. Eksperci z fundacji Pro Cultura przeanalizowali istniejące przykłady budowania i rozwijania powiązań pomiędzy przedstawicielami sektora kreatywnego, sektora kulturalnego oraz innymi sektorami, np. sferą edukacji i nauką czy administracją publiczną. Wyniki badania pokazują, iż przemysły kreatywne odgrywają coraz większe znaczenie w budowaniu innowacyjnej gospodarki oraz współczesnej polityki kulturalnej Unii Europejskiej.
Po pierwsze, mają niebagatelny wkład w budowanie kapitału intelektualnego. Po drugie, tego rodzaju formy współpracy są ważnym elementem rozwijania i stymulowania kapitału społecznego, w tym demokratycznych relacji między reprezentantami różnych środowisk. Partnerstwami kreatywnymi mogą być:
– klastry kreatywne;
– sieci;
– partnerstwa publiczno-prywatne;
– partnerstwa publiczno-społeczne;
– partnerstwa oparte na wolontariacie.
Według ankiety, którą twórcy tego badania przeprowadzili wśród przedstawicieli środowiska kultury, partnerstwa kreatywne są dobrze odbierane. Pojawiły się tylko zastrzeżenia odnośnie do braku w pełni partnerskiego ducha w niektórych rozwiązaniach (istniejących form współpracy sektora kultury z biznesem) oraz specjalnych warunków (np. profil działalności partnerów oraz ich zaangażowanie) zastosowania tego modelu interdyscyplinarnej kooperacji. Wielu respondentów, przepytanych przez ekspertów z fundacji Pro Cultura, twierdziło, że budowanie współpracy i kreatywności powinno zaczynać się na poziomie szkolnym – edukacyjnym. Wykształcenie chęci do kooperacji powinno w przyszłości przynieść samoistne tworzenie się partnerstw kreatywnych.
Podkreślono wielką wagę kultury w tym procesie. Pozwala ona otworzyć się ludziom na nowe możliwości (podnosi kompetencje) oraz uczy wrażliwości. Pomimo że wielką korzyścią partnerstw kreatywnych jest wymiana doświadczeń i obopólne korzyści, to wielu potencjalnych partnerów może się wobec nich dystansować, ponieważ oznaczają częste kompromisy, czyli utratę niezależności. Jednakże korzyści, wynikające z synergii kultury i biznesu, są nie do przecenienia. Po pierwsze, pobudzają innowacyjność. Po drugie, wpływają na podnoszenie wiedzy. Wreszcie po trzecie, podnoszą konkurencyjność gospodarki.
Zdaniem twórców opracowania głównych przeszkód w powstawaniu kreatywnych partnerstw należy szukać w specyfice poszczególnych organizacji (braku elastyczności, obawie przed nowością) oraz uwarunkowaniach prawnych (prawie zamówień publicznych oraz martwych zapisach ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym). Dotyczy to zarówno relacji pomiędzy biznesem a administracją, administracją a sektorem pozarządowym, jak również sektorem pozarządowym a biznesem. Dlatego też, aby powstawały partnerstwa międzysektorowe niezbędne jest przede wszystkim przeprowadzenie zmian legislacyjnych. Chociaż i tak to wszystko przyćmiewa brak zaufania zarówno ze strony biznesowej (stereotypy na temat kultury), jak i kulturalnej (obawa przed dominacją silniejszego, posiadającego większe pieniądze i dbającego wyłącznie o swoje interesy partnera).
Główną rekomendacją twórców wspomnianego raportu jest wprowadzenie jasno sprecyzowanych i obligatoryjnych, równorzędnych zasad w kontekście wzajemnych stosunków pomiędzy partnerami. Ponadto uznaje się, że rozwój partnerstw kreatywnych powinien być pośrednio wsparty przez istniejące programy krajowe i unijne. Działanie 5.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka zajmuje się stymulacją ponadregionalnych powiązań współpracy, czego rezultatem jest tworzenie klastrów branżowych. Z kolei Program Operacyjny Kapitał Ludzki oferuje możliwości rozwijania partnerstw na poziomie krajowym, jak i ponadnarodowym – w szczególności w sferze kwalifikacji zawodowych, umiejętności społecznych, kształtowania kompetencji kulturowych, kreatywnych czy też przedsiębiorczych. Pośrednio partnerstwa można również rozwijać przy realizacji marketingowych projektów związanych z promocją lokalnych i regionalnych marek w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych.
Dokument ekspertów z fundacji Pro Cultura kończy prezentacja przekroju krajowych rozwiązań w tej sferze. Ich charakter i skala jest zróżnicowana. Partnerstwo Kreatywna Edukacja Filmowa stowarzyszenia Nowe Horyzonty (organizatora wrocławskich festiwali filmowych: Nowe Horyzonty oraz American Film Festival) realizuje założenia w zakresie edukacji filmowej w całym kraju (obecnie w 22 miastach). W projekt zaangażowała się firma T-Mobile (operator telefonii komórkowej), Polski Instytut Sztuki Filmowej, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz kuratorzy oświaty z takich województw jak: łódzkie, wielkopolskie, świętokrzyskie, lubuskie i podlaskie. Działania partnerstwa odbywają się przy współpracy ze szkołami podstawowymi, gimnazjami i średnimi. Owocem tego przedsięwzięcia było pojawienie się w 2011 r. specjalnego programu Filmoteka Szkolna stowarzyszenia Nowe Horyzonty oraz Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej realizowanego w szkołach gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych. W tym samym roku twórcy partnerstwa zapoczątkowali powstanie Koalicji dla Edukacji Filmowej. Celem tego przedsięwzięcia jest zwrócenie uwagi na niedoceniane do tej pory znaczenie edukacji filmowej. Docelowo ma ono przybrać formę sieci, w której uczestniczyłyby szkoły, kina, ośrodki doskonalenia nauczycieli, biblioteki oraz domy kultury.
Innym polskim przykładem partnerstwa kreatywnego jest projekt Soho Factory. Trzonem przedsięwzięcia, które powstało w 2010 r., jest spółka Black Lion NFI S.A. Postawiła ona połączyć swoje cele biznesowe (wybudowanie osiedla mieszkaniowego – loftów dla osób, które cenią sobie ciszę i spokój mieszkania na obrzeżach centrum miasta) oraz społeczno-kulturalne na warszawskiej, postindustrialnej dzielnicy Praga (zatrzymanie gentryfikacji i zmiany wizerunku ulicy Mińskiej przy jednoczesnym podniesieniu prestiżu tej części stolicy). W ten sposób Soho Factory skupiło na jednym obszarze nie tylko wiele inicjatyw artystycznych i galerii (LETO), ale również firm (Rage Age, Centrum Cyfrowe: Projekt Polska, Super Super, Kancelaria Prawna BWWS, THINKTANK) oraz klubokawiarni (Mińska Grill). Ze względu na tę strukturę mówi się, że na Pradze powstał nieformalny (nigdzie niezarejestrowany) klaster kreatywny. Uważa się, iż najważniejszym czynnikiem sukcesu Soho Factory był właśnie komponent kulturowy.
Innym przykładem warszawskiego partnerstwa kreatywnego jest wieloletnia kooperacja pomiędzy firmą Nitreal (zajmującą się produkcją multimedialnych rozwiązań, m.in. gier komputerowych), Urzędem Dzielnicy Bielany oraz Towarzystwem Przyjaciół Warszawy. Sukces współpracy tych podmiotów opiera się na rozwiązaniach w zakresie interaktywnej rozrywki. Wszystko zaczęło się od stworzenia internetowej gry ”Misja: Bielany Warszawskie”, która powstała przy współpracy z Towarzystwem Przyjaciół Warszawy. Została ona sfinansowana przez władze tej warszawskiej dzielnicy w ramach działań promocyjnych. Gra okazała się tak dużym sukcesem, że została przetłumaczona na język chiński i angielski oraz doczekała się kontynuacji w postaci „Misji: Bielany II”. Ponadto firmie Nitreal przyniosło to biznesową korzyść w postaci zainteresowania podmiotów publicznych rozwiązaniami interaktywnymi tej firmy. Przykładem tego jest „Mazowsze. Pogoń w czasie” – promocyjno-edukacyjna gra stworzona na zlecenie Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Projektów Unijnych.
Przykłady dobrych partnerstw kreatywnych można odnaleźć również poza Warszawą. W Łodzi rozwinęły się dwie interesujące inicjatywy: Media Klaster oraz Kreatywni Samozatrudnieni. Prace nad utworzeniem Media Klastra rozpoczęły się w 2006 r. Jego inicjatorem była Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna (PWSFTViT). W następnym roku odbyło się podpisanie Listu Intencyjnego przez 50 podmiotów reprezentujących łódzką branżę medialną, władze miasta Łodzi i regionu oraz świata nauki. Cel był jeden – przekształcić to miasto w polskie centrum przemysłu filmowego. Powołano do życia podmiot koordynujący realizowanie tego zadania w postaci Fundacji Media Klaster składającej się z przedstawicieli władz miasta i regionu, firm mediowych działających na terenie Łodzi oraz łódzkich uczelni. Z czasem partnerami Media Klastra zostały m.in.: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz jednostki badawczo-rozwojowe, organizacje pozarządowe z obszaru kultury i biznesu, instytucje kulturalne i portale internetowe. Do zadań klastra należy:
– udzielanie wszechstronnej pomocy firmom i przedsiębiorstwom w realizacji przedsięwzięć medialnych (film, telewizja, nowe media) przy wykorzystaniu możliwości lokalnej gospodarki i zaplecza naukowego (PWSFTViT, ośrodki badawczo-rozwojowe) i edukacyjnego;
– tworzenie cyfrowych platform dystrybucji;
– organizowanie szkoleń dla twórców z zakresu nowych mediów;
– rozwijanie nowych technik medialnych (Medialny Park Technologiczny);
– stymulowanie powstawania przedsięwzięć medialnych o zasięgu ponadregionalnym oraz międzynarodowym;
– pomoc w przełamywaniu barier biurokratycznych.
Wymiar działalności tego klastra ma znaczenie strategiczne, ponieważ zgodnie z założeniami Strategii Województwa Łódzkiego, jak również programów miejskich (Klaster łódzki jako sieć współpracy w zakresie innowacji w regionie, Strategia rozwoju klastra w Łodzi na lata 2007–2015) funkcjonowanie Media Klastra jest jednym z elementów długofalowego rozwoju miasta Łodzi i regionu. Obecnie rozwój klastra został zatrzymany, czego powodem był brak środków finansowych mogących wspierać planowane przez Media Klaster inicjatywy.
O ile Media Klaster koncentruje się na jednym kreatywnym sektorze, o tyle projekt Kreatywni Samozatrudnieni promuje przedsiębiorczość (jak prowadzić swoją działalność, jakie programy wspierają jej założenie i prowadzenie) oraz popularyzuje dobre praktyki w przemysłach kreatywnych i sektorze kultury. Jego pierwsza edycja została zrealizowana w partnerstwie z Wojewódzkim Urzędem Pracy w Łodzi w ramach grantu Europejskiego Funduszu Społecznego. Była ona adresowana do 4,5 tys. studentów, absolwentów studiów artystycznych i humanistycznych, a także do kobiet, które po urodzeniu dziecka chciałyby wrócić na rynek pracy, osób zamieszkujących gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miasta do 25 tys. mieszkańców oraz do osób niepełnosprawnych.
W celu promocji tego projektu podjęto szereg działań. Powstała strona internetowa projektu (kreatywnisamozatrudnieni.pl), na której można było zapoznać się z 26 dobrymi praktykami przedstawionymi w formie multimedialnej. Wydano książkę pt. Kreatywni Samozatrudnieni, w której zawarto m.in. najważniejsze zagadnienia związane z prowadzeniem biznesu w sektorze kultury i przemysłach kreatywnych. Projekt Kreatywni Samozatrudnieni wsparł zarówno ludzi kultury w uruchamianiu firm w sektorze kreatywnym, jak i podmioty odpowiadające za rynek pracy w zdobywaniu wiedzy na temat potencjału sektora kultury oraz przemysłów kreatywnych. O skuteczności projektu świadczy to, że jego działalnością zainteresowali się przedstawiciele instytucji, urzędów i organizacji z innych województw. Do drugiej odsłony programu Kreatywni Samozatrudnieni zostali włączeni urzędnicy, którzy mają się zająć animowaniem oraz wspieraniem procesu przemiany Łodzi z miasta przemysłowego w miasto kreatywne.
Wynikiem projektu Kreatywni Samozatrudnieni ma być nawiązywanie współpracy pomiędzy sektorem kreatywnym i kultury a administracją publiczną w celu przeniesienia komponentu kulturowego i kreatywnego z tych sektorów do sektora publicznego. Ma to się przyczynić między innymi do zmiany wizerunku miasta jako miejsca otwartego na innowacje, kreatywnego i bogatego kulturowo oraz tworzenia nowych miejsc pracy w sektorze kreatywnym.
Według twórców Partnerstw Kreatywnych w Polsce, pomimo istniejących trudności (natury prawnej, instytucjonalnej i mentalnej) w tworzeniu kreatywnych klastrów zaprezentowane w raporcie polskie przykłady powinny być inspiracją i dowodem na to, iż taka formuła kooperacji jest możliwa do rozwinięcia w obecnych uwarunkowaniach. Eksperci z fundacji Pro Cultura sformułowali zestaw postulatów, kierując je do podmiotów, które potencjalnie powinny być zainteresowane rozwojem partnerstw kreatywnych. Tymi propozycjami są:
– zrozumienie funkcji i rangi kultury w wyzwalaniu kreatywności stanowiącej podstawę budowy gospodarki opartej na wiedzy;
– uwzględnienie kultury i sztuki w programach edukacyjnych jako elementu niezbędnego do rozwijania i stymulowania indywidualnej kreatywności;
– promocja partnerstw kreatywnych poprzez opracowanie strategii komunikacyjnej związanej z upowszechnianiem dobrych praktyk oraz możliwości ich tworzenia (określenie ram prawnych zasad ich funkcjonowania i podstaw systemu finansowania);
– przeprowadzenie badań ilościowych jako uzupełnienie tego badania [6] .
Kontynuację działań badawczych w obszarze partnerstw kreatywnych stanowił raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) pt. Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów, który ukazał się pod koniec 2012 r. To obszerne, liczące ponad 150 stron opracowanie rozpatruje różnego rodzaju zagadnienia związane z funkcjonowaniem kreatywnych klastrów będących coraz ważniejszym (i poważniej traktowanym) motorem rozwoju regionów. Wynika to z tego, że koncentracja przemysłów kreatywnych, których podmioty współpracują, może w znaczący sposób przyczyniać się do innowacyjności innych obszarów gospodarki poprzez np. dostarczanie gotowych rozwiązań lub też projektów dla powstania nowych towarów lub usług. Najlepszym tego przykładem jest wzornictwo. Zyskuje ono coraz większe znaczenie, ponieważ dzięki niemu firmy (architektoniczne, odzieżowe, elektroniczne) mogą budować przewagę konkurencyjną. Według danych, na które powołują się autorzy opracowania, ponad ¾ rodzimych biznesmenów (głównie z branż zajmujących się produkcją towarów codziennego użytku) potwierdza, iż rola, jaką odgrywa wzornictwo, jest ważna lub też kluczowa w tworzeniu nowych projektów [7] .
Poza wyjaśnieniem zagadnień dotyczących działania i roli sektorów kreatywnych zaprezentowano w raporcie PARP także powiązania między sektorami kreatywnymi a branżami pokrewnymi, które są fundamentami w budowaniu klastrów kreatywnych. Dobrym tego przykładem jest kooperacja projektantów z firmami meblarskimi. O złożonej i wielopoziomowej naturze budowania tego rodzaju powiązań mówi koncepcja okręgów koncentrycznych autorstwa Davida Throsby’ego. Zakłada ona, że na klastrowy potencjał przemysłów kreatywnych składa się kilka okręgów:
– jądra kreatywności: sztuki wizualne (malarstwo, fotografia) i sceniczne (taniec, teatr) oraz instytucje kultury (muzea, zabytki);
– branże kultury: film, muzyka, gry, książki;
– branże kreatywne: reklama, architektura, design;
– powiązane sektory gospodarki: turystyka, edukacja, ICT.
Model ten wskazuje na główną cechę charakterystyczną klastrów kreatywnych – ich multidyscyplinarność i szeroką otwartość na różne podmioty. Niezwykle istotnym zagadnieniem, które powinno zostać przeanalizowane przed tworzeniem tego rodzaju podmiotów, jest przeprowadzenie inwentaryzacji poszczególnych sektorów kreatywnych w poszczególnych województwach. Cechą charakterystyczną polskich przemysłów kreatywnych jest spora reprezentacja podmiotów z branży reklamowej i wydawniczej. Najbardziej są one skoncentrowane w województwie małopolskim. Z kolei najwięcej firm reklamowych, wydawniczych, poligraficznych oraz związanych z mediami, tworzeniem gier komputerowych i oprogramowania działa na terenie województwa mazowieckiego. Podwaliny pod tworzenie klastrów kreatywnych związanych z branżą muzyczną, wydawniczą czy filmową zostały już położone w siedmiu województwach, m.in. w opolskim, świętokrzyskim i mazowieckim. Natomiast to, co łączy Małopolskę i Mazowsze w aspekcie kreatywnym, to ponadprzeciętna ilość przedsięwzięć architektonicznych, związanych z designem oraz tworzeniem sztuki wizualnej i scenicznej [8] .
Źródło: Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów, PARP, Warszawa 2012, s. 27.
Generalnie w każdym województwie występuje w mniejszym lub większym stopniu skupisko podmiotów z sektora kreatywnego. Nie mniej istotne są wykształcone relacje pomiędzy nimi a firmami z sektorów powiązanych, co ilustruje poniższa grafika:
Źródło: Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów, PARP, Warszawa 2012, s. 28.
W dalszej części opracowania omówiono fundamenty budowania kooperacji klastrowej, które są specyficzne z uwagi na ich szczególny charakter. Inaczej powstawał klaster filmowy w Hollywood, inaczej klaster modowy w Mediolanie, a jeszcze w inny sposób – klaster elektronicznej rozrywki w Seulu. Można jednak wyróżnić kilka uniwersalnych elementów, które determinują powstanie klastrów kreatywnych.
Po pierwsze, są one rozwijane wokół dużych miast i metropolii. Po drugie, powstają w otoczeniu, w którym funkcjonują podobne lub powiązane klastry. Po trzecie, musi być na to zapotrzebowanie z trzech stron: biznesu, nauki i administracji, które razem muszą być sygnatariuszami inicjatywy klastrowej. Po czwarte, potrzebny jest charyzmatyczny lider, który nada klastrowi odpowiedni, interdyscyplinarny charakter. Z uwagi na ich wielowątkowy charakter równie wielopoziomowe korzyści mogą wynikać z ich utworzenia. Przede wszystkim wskazuje się na wykorzystanie lokalnego potencjału biznesowego (wspólne lobbowanie, lepsze wykorzystanie lokalnego rynku pracy, komplementarność firm) oraz współudział w budowaniu silnej marki miasta [9], [10].
O specyfice rozwoju klastrów kreatywnych świadczy także grono jego uczestników. Zaliczają się do nich: osoby wykonujące wolne zawody (freelancerzy), podmioty z MŚP i duże firmy, ośrodki twórczej edukacji (nie tylko ośrodki akademickie, ale również prywatne firmy), publiczne instytucje kultury, pośrednicy (gatekeeperzy), osoby pracujące w niekreatywnych sektorach jako kreatywni profesjonaliści: designerzy, copywriterzy, graficy, architekci, organizacje pozarządowe oraz władze publiczne (samorządowe, wojewódzkie, rządowe). Twórcy raportu PARP podkreślają, że władza publiczna odgrywa w tym procesie niebagatelną rolę. Powinna brać udział w rozwoju sektorów kreatywnych w sposób bezpośredni (jako założyciel lub współzałożyciel tego rodzaju przedsięwzięć) albo pośredni (wzmacnianie środowiska w postaci odpowiednich inwestycji infrastrukturalnych).
Nie znaczy to wcale, iż klastrem kreatywnym można nazwać tylko taki twór, w który angażują się przedstawiciele wszystkich wymienionych środowisk. Czasami mogą one powstać na stylu sektora publicznego i non profit. Tak było w przypadku Klastra Bibliotek Bi@alskich. Jest to kolektyw lokalnych bibliotek, które działają w obszarze oświaty, nauki oraz kultury. Razem utworzyły Wirtualny Katalog Bibliotek Bialskich – internetową platformę oferującą możliwość wyszukiwania informacji, które znajdują się w ponad 300 tys. książek oraz 20 tys. roczników czasopism. Kolejnym przedsięwzięciem, realizowanym przez wspomniany klaster, jest uruchomienie bazy z pełnotekstowym dostępem do źródeł oraz stworzenie wspólnego zbioru czasopism elektronicznych [11] .
Doświadczenia zebrane z analizy 11 istniejących klastrów kreatywnych w Polsce zostały usystematyzowane w postaci wniosków i rekomendacji związanych z budowaniem tego rodzaju podmiotów. Po pierwsze, inicjatywa o ich stworzeniu może pojawić się jako oddolne, branżowe przedsięwzięcie (przykładem elbląski Klaster Biznesu Kultury BizArt) albo odgórnie (przykładem wrocławski klaster multimedialny Creativo). Druga kwestia to znalezienie właściwych partnerów zainteresowanych współpracą albo też poszukiwanie podmiotów, które będą swojego rodzaju spoiwem (rola Zamku Cieszyn w uruchomieniu Śląskiego Klastra Dizajnu). Kolejnym krokiem powinno być przeprowadzenie mapowania regionu polegającego na szczegółowej identyfikacji potencjalnych uczestników klastra. Trudnym problemem jest „przełamywanie lodów” pomiędzy firmami konkurującymi ze sobą na rynku, które miałyby tworzyć trzon klastra. Dla jego przezwyciężenia powinno się promować praktyki oparte na pracy zespołowej, którą mogłyby upowszechniać np. stowarzyszenia lub fundacje kulturalne. Ponadto klaster kreatywny powinien być wiarygodnyi i wzbudzać entuzjazm [12] .
Oprócz porad czysto teoretycznych opracowanie posiada mnóstwo wskazówek opartych na doświadczeniach działających w kraju klastrów kreatywnych. Zalążkiem powstania takiego podmiotu może być np. powołanie specjalistycznej szkoły. Tak było w przypadku Europejskiej Akademii Gier. Powstała ona w 2009 r. jako wspólny projekt uczelni krakowskich: Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej oraz firmy Nibris. Kształci ona podyplomowo kadrę w zakresie gier wideo (realizacja dźwięku, projektowanie produkcji, reżyseria, modelowanie trójwymiarowe i animacja). Europejska Akademia Gier jest prowadzona zarówno przez nauczycieli akademickich, jak i praktyków reprezentujących firmy z sektora elektronicznej rozrywki. Docelowo ma oferować międzyuczelniane kierunki studiów [13] .
Pomocnym narzędziem w budowie i rozwoju klastra kreatywnego może być cyklicznie organizowana konferencja. Tak było w przypadku krakowskiego INRET-u – Klastra Przemysłów Kultury i Czasu Wolnego. W latach 2008–2009 organizował on wydarzenie branżowe EKON - Kultura. Społeczności. Innowacje, będące próbą ożywienia dyskusji oraz wymiany doświadczeń na temat przemysłów kreatywnych przez sektor prywatny, pozarządowy oraz publiczny. To nie koniec dobrych praktyk tego krakowskiego klastra, zawartych w raporcie PARP-u. W celu zintegrowania branż kreatywnych i niekreatywnych INRET pracuje nad uruchomieniem BIZEE – platformy internetowej przeznaczonej nie tylko dla swoich członków, ale i podmiotów znajdujących się poza nim. Serwis www ma pełnić funkcję informacyjną, ale także pomagać podmiotom w nawiązywaniu kontaktów, czego efektem ma być inicjowanie wspólnych, międzybranżowych projektów [14] . Innym ciekawym pomysłem twórców INRET-u jest HUBEE – inkubator kreatywnych pomysłów. Jego zakres obowiązków nie ograniczałby się wyłącznie do odpowiadania za wykluwanie się i wsparcie rozwoju firm w ich początkowej fazie działalności (w postaci użyczania przestrzeni biurowej z potrzebną im infrastrukturą oraz obsługą). Do innych zadań HUBEE należałoby:
– oferowanie wsparcia merytorycznego (know-how) członkom klastra;
– wspieranie w realizacji projektów artystycznych (pod kątem organizacji wydarzeń, jak i użyczania potrzebnych narzędzi i środków, np. studia muzycznego czy sali wystawowej);
– wsparcie w zakresie komercjalizacji przedsięwzięć z obszaru przemysłów czasu wolnego i kultury;
– przyjęcie roli brokera w pozyskiwaniu kapitału niezbędnego do rozwoju kreatywnych firm, w postaci współpracy z podmiotami – funduszami zalążkowymi (seed capital) oraz aniołami biznesu [15] .
Ciekawym pomysłem na integrację przez uczestnictwo w wydarzeniach była koncepcja biznesowych Speed meetings autorstwa łódzkiego Mediaklastra. Były to spotkania, których celem było nawiązanie osobistego (face to face) kontaktu z dużą liczbą osób w krótkim (maksymalnie 10-minutowym) czasie, pomiędzy np. potencjalnym zleceniodawcą a zleceniobiorcą, jak i pozyskanie osób zainteresowanych miastem lub zachęcenie ich do zainwestowania w regionie [16] . Łódzki klaster medialny miał też w planach stworzenie Inkubatora Projektów Medialnych – przedsięwzięcia dedykowanego jednej kreatywnej branży skupionej wokół łódzkiej szkoły filmowej. Do zadań tego inkubatora miało należeć:
– użyczenie przestrzeni biurowej, dostępu do Internetu i sprzętu komputerowego oraz zaplecza produkcyjnego;
– wsparcie w praktycznych umiejętnościach, jak opracowanie scenariusza, scenopisu, biznesplanu i kosztorysu firmy;
– umożliwienie dostępu do bazy kontaktów potencjalnych partnerów, dystrybutorów filmowych oraz inwestorów: funduszy venture capital, aniołów biznesu;
– oferowanie parasola prawno-organizacyjnego w postaci warsztatów, szkoleń, doradztwa w zakresie know-how.
Niektóre rodzime klastry kreatywne, zamiast tworzenia inkubatorów, idą o krok dalej. Dla przykładu MCC Brainville – Klaster Multimediów i Systemów Informacyjnych z Nowego Sącza – stworzył coś, co można nazwać miasteczkiem dla firm z dziedziny IT i multimediów. Inwestycja o wartości ponad 111 mln zł to nie tylko powierzchnie biurowe, laboratoria IT (w tym Obserwatorium Technologiczne i Centrum Badań i Wdrożeń) czy profesjonalne zaplecze konferencyjne, ale także szeroki wachlarz wspierającej infrastruktury, takiej jak: bank, studio fitness czy kawiarnia [17] .
Oprócz tworzenia inkubatorów organizowanie mniej lub bardziej formalnych wydarzeń jest czymś, co jest najbardziej charakterystyczne dla klastrów kreatywnych. W Lesznie, gdzie działa Klaster Poligraficzno-Reklamowy, każdego roku 4 czerwca obchodzony jest Dzień Drukarza. W tym dniu odbywają się dla członków klastra spotkania integracyjne pod hasłem „bez krawata”. Brak formalnego charakteru tych wydarzeń pozwala uczestniczyć w nich także sympatykom [18] . Klastry kreatywne powinny także oddziaływać na edukację. Wspomniany klaster z Leszna utworzył w miejskim Zespole Szkół Elektroniczno-Telekomunikacyjnych nowy, trwający trzy lata kierunek – technik organizacji reklamy. Był on odpowiedzią na zapotrzebowania rynku firm kreatywnych. Pomyślność tego projektu edukacyjnego warunkuje wdrożenie kolejnego „twórczego” kierunku – technika cyfrowych procesów graficznych.
Niektóre rodzime klastry kreatywne tworzą lub przyłączają się do specjalnych projektów stażowo-studenckich, współtworząc ich program. Wrocławski Creativro ma na swoim koncie udział w programie Wrocławski Absolwent, którego zadaniem jest przygotowanie nowoczesnych kadr na potrzeby sektora usług w aglomeracji wrocławskiej. Projekt powstał przy udziale władz stolicy Dolnego Śląska oraz trzech miejscowych uczelni wyższych: Wyższej Szkoły Bankowej, Akademii Sztuk Pięknych oraz Uniwersytetu Przyrodniczego. Studenci ostatnich lat tych uczelni mieli możliwość odbycia staży w kreatywnych firmach z okręgu wrocławskiego. Zostały one poprzedzone cyklem dedykowanych szkoleń z zakresu znajomości biznesowego języka angielskiego, komunikacji w zespole interdyscyplinarnym, twórczego rozwiązywania problemów czy umiejętności numerycznych.
Do zadań wewnętrznych klastra kreatywnego należy zaliczyć oferowanie użytecznych instrumentów i dostępu do źródeł wiedzy. Na swojej stronie internetowej Podlaski Klaster Bielizny prowadzi katalog kontrahentów oraz giełdę surowcową, która pozwala na „klastrowy” transfer wiedzy i materiałów. A to jeszcze mocniej wpływa na działania integracyjne firm wokół tej inicjatywy [19] . Innym narzędziem konsolidującym przedsiębiorstwa z jednego sektora są działania poza granicami kraju. Firmy z Podlaskiego Klastra Bielizny uczestniczyły w paryskich targach branżowych ModeCity. Promocja klastra była możliwa dzięki współpracy z Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ). Towary podlaskich firm spotkały się z uznaniem odbiorców targów, czego najlepszym dowodem było zawarcie pierwszych kontraktów handlowych w Paryżu. Sukces za granicą odbił się szerokim echem w Polsce i zainteresował działalnością klastra kilka firm z Olsztyna i okolic [20] .
Specyfika klastra i jego działalność są nierozłącznie związane z dominującym sektorem kreatywnym, którego firmy współtworzą klaster. I tak – te specjalizujące się w multimediach oraz branży IT skupiają się na projektach inkubacyjnych oraz oferowaniu rozwiązań z zakresu pozyskiwania kapitału. W przypadku klastrów związanych z szeroko pojętym wzornictwem oraz kulturą dominują działania o charakterze promocyjno-edukacyjnym. Śląski Klaster Dizajnu realizuje organiczny projekt konferencyjno-warsztatowy wyjaśniający ogromne znaczenie myślenia projektowego (design thinking) i jego wpływ na otoczenie klastra (turystykę, transport, infrastrukturę) [21] . Niektóre przedsięwzięcia klastrów kreatywnych promują miasta, w których działają. Tak było w przypadku kultury Elbląga, której upowszechnianiem zajął się Klaster BizArt. A dokładniej – promocją wiedzy na temat twórczości regionalnych malarzy działających w XX w. w tym mieście [22] .
Sporo na temat działań na płaszczyźnie promocji i edukacji ma do powiedzenia Lokomotywa Kultury. Po pierwsze, za pomocą projektu Projekt Arting, wspiera kreatywny potencjał, ułatwiając synergię wzornictwa i rzemiosła w zastosowaniu dla istniejących produktów. Tym samym kreuje wspólną przestrzeń dla artystów, designerów oraz „tradycyjnych” firm. Po drugie, tworzy podwaliny pod rozwiązania integrujące kulturę, biznes i miasto. Tak było w przypadku konferencji Bielska-BiaWOW!, która zajęła się wpływem twórczego, interdyscyplinarnego działania na rozwój i postrzeganie miast [23] . Innym wzorcowym działaniem Lokomotywy Kultury, które może inspirować działające lub powstające klastry kreatywne w Polsce, jest mapowanie w regionie bielskim lokalnych przemysłów kreatywnych poprzez identyfikację podmiotów i określenie ich potrzeb.
Do głównych rekomendacji, jakie można wyciągnąć z ich działań, należy zaliczyć:
– objęcie swoim działaniem zarówno kreatywnego biznesu, jak i podmiotów należących do jego otoczenia (sektora pozarządowego i edukacyjnego, samorządu);
– zbadanie specyfiki rynku pod kątem przemysłów kreatywnych (np. dominacji, przewagi lub udziału podmiotów filmowych, muzycznych, architektonicznych, reklamowych)–
– przygotowanie ogólnej charakterystyki klastrów z danego regionu określającej potencjał klastrowy regionu;
– przeprowadzenie przeglądu klastrów niekreatywnych i istniejących kreatywnych;
– analiza współpracy przedsiębiorstw z branż kreatywnych z niekreatywnymi przedsiębiorstwami oraz instytucjami otoczenia biznesu;
- zbadanie oczekiwań kreatywnych firm wobec przyszłej współpracy w ramach klastra kreatywnego,
– zbadanie oczekiwań kreatywnych firm w stosunku do takich kwestii jak skłonność do współpracy, spodziewane korzyści oraz bariery we współpracy.
Dzięki takiemu wieloetapowemu działaniu Lokomotywa Kultury stworzyła fundament pod inicjatywę klastrową, która od dłuższego czasu z powodzeniem funkcjonuje [24] .
Twórcy dokumentu Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów zostawili dla osób potencjalnie zainteresowanych budową i rozwojem klastrów kreatywnych w Polsce pomocny instrument – model opracowany przez ekonomistę Richarda Cavesa. Jego zdaniem do cech tego rodzaju przedsięwzięć należy zaliczyć:
– niewiedzę –firmy kreatywne działają w bardzo dynamicznie zmieniającej się sferze, są ciągle na etapie dokształcania się;
– sztukę dla sztuki – pracownicy przemysłów kreatywnych stawiają na oryginalność, harmonię i dobre wykonanie towarów i usług;
– zasadę „wielobarwnej ekipy” – interdyscyplinarność wielu twórczych projektów (np. filmowych);
– nieskończoną różnorodność – każdy kreatywny towar lub usługa jest poziomą kombinacją istniejących rozwiązań;
– miejsce na liście – wąskie specjalizacje skłaniają do współpracy, co z kolei przekłada się na nowatorskie rozwiązania;
– zasadę „czas ucieka” – pojawianie się twórczych towarów i usług jest ściśle powiązane z czasem, np. decydująca rola pór roku w branży modowej;
– zasadę „ars longa” – towary i usługi sektorów kreatywnych są chronione przez prawo autorskie, co pozwala na długotrwałe czerpanie z nich korzyści [25] .
W raporcie określono wyzwania, jakie stoją przed przemysłami kreatywnymi i klastrami kreatywnymi w Polsce i na świecie. Mowa o roli zapisu cyfrowego w kontekście praw autorskich i postępującej digitalizacji. Jest to z kolei nierozłącznie związane z ogromną rolą Internetu, który powoduje: powstawanie nowych kanałów – rozwiązań w kwestii dystrybucji, konwergencję mediów czy pojawianie się nowych modeli biznesowych (freemium, crowdsourcing). Do innych wyzwań zaliczono także: technologie wspomagające twórczość (specjalistyczne programy), zapotrzebowanie rynku oraz status regulacji prawnych i ich stałą adaptację do ciągle zmieniających się warunków [26] .
Poza wieloletnimi działaniami badawczymi poszczególnych instytucji państwowych sektory kreatywne w Polsce są coraz bardziej zauważane w kwestii strategicznych działań w zakresie innowacyjnej gospodarki. Od 2012 r. w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN) trwają prace nad tzw. „Foresightem przemysłów kultury i kreatywnych do 2020 roku”. MKiDN podjęło się realizacji długofalowego projektu wspierającego rozwój przemysłów kreatywnych w kraju. W tym celu zorganizowano szereg spotkań ze specjalistami w tej dziedzinie. Tematyka dotyczyła sposobu określenia sektorów kreatywnych oraz ich potencjału, który do tej pory był ograniczany do analizy w układzie klasyfikacji Polskiej Działalności Gospodarczej (PKD). MKiDN zbiera także opinie na temat najbardziej perspektywicznych sektorów kreatywnych w Polsce. Problematyczną kwestią jest określenie kluczowych ról, jakie w rozwoju przemysłów kreatywnych odgrywałyby sfera kultury oraz podmioty pozarządowe. Dlatego też niezwykle ważne jest tworzenie projektów integrujących poszczególne sektory oraz powołanie, na wzór brokerów innowacji, podobnych łączników pomiędzy tymi podmiotami [27] .
Możliwości rozwoju rodzimych przemysłów kreatywnych znajdują się również w kręgu zainteresowań międzynarodowych podmiotów doradczych. W połowie 2013 r. firma konsultingowa Booz & Company opublikowała dokument pt. Cyfrowa przyszłość kreatywnej Polski. Ekonomiczne skutki wpływu Internetu na branżę kreatywną w Polsce i Europie. Autorzy tego opracowania skupili się na wnikliwym przeanalizowaniu pięciu, ich zdaniem najbardziej obiecujących, sektorów kreatywnych w Polsce: muzycznego, filmowego, wydawniczego, elektronicznej rozrywki (gier komputerowych) oraz szeroko pojętych mediów. Pierwszym wnioskiem międzynarodowych konsultantów jest wysoka dynamika wzrostu zatrudnienia, która w latach 2001–2011 wyniosła 20% rocznie. Jako najbardziej popularne treści kreatywne uznano w Polsce gry komputerowe. Zwrócono także uwagę na rozwój rodzimego przemysłu muzycznego, który w latach 2003–2010 powiększył się o 10 tys. miejsc pracy.
Dokument skupia się jednak przede wszystkim na ukazaniu możliwości, jakie przynosi internetowa rewolucja dla sektorów kreatywnych. Mowa tu o wielkich możliwościach sprzedaży (dóbr i treści cyfrowych) z uwagi na dynamicznie zwiększającą się penetrację urządzeń mobilnych (smartfonów i tabletów). To z kolei powoduje rozwój płatnych treści w Internecie oraz znoszenie wszelkich barier związanych z pośrednikami. Wpływ zmian technologicznych najlepiej zobrazowano na przykładzie branży muzycznej. Z jednej strony – internetowe rozwiązania wpływają na zredukowanie kosztów wytworzenia tych dóbr, ale z drugiej strony – determinują zmiany modelu biznesowego, dyktując większe zróżnicowanie źródeł dochodów. Eksperci z Booz & Company zaprezentowali także kilka przykładów rodzimych firm kreatywnych, które powstały na fali cyfrowej i internetowej rewolucji: CD Projekt (światowego producenta gier komputerowych), Platige Image (znanego za granicą studia postprodukcji i animacji komputerowej) oraz Audioteki (wydawcy i dystrybutora audiobooków) [28] .
O znaczeniu przemysłów kreatywnych w rozwoju nowoczesnej, innowacyjnej gospodarki rozmawiano także w 2013 r. podczas Europejskiego Kongresu Gospodarczego w Katowicach. Wiceminister kultury Monika Smoleń w rozmowie z dziennikarzem portalu internetowego wnp.pl przyznała, że jednym z działań MKiDN w obszarze przemysłów kreatywnych jest obecnie praca nad rozwiązaniami w zakresie wsparcia oraz opracowanie scenariuszy rozwoju poszczególnych sektorów. Na pewno w ich gronie znajdą się wzornictwo (design) oraz moda [29] .
Pierwsze działania, starające się ukazać skalę przemysłów kreatywnych w Polsce, zostały podjęte stosunkowo niedawno. W 2009 r. pojawiła się pierwsza tego typu publikacja pt. Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych autorstwa firmy doradczej Ecorys przygotowana na zlecenie Ministerstwa Gospodarki. Głównym celem tego raportu było zdiagnozowanie i przebadanie zakresu potrzeb potrzebnych do rozwoju przemysłów kreatywnych w kraju. Przeprowadzono diagnozę aktualnej sytuacji oraz propozycję wskaźników pomiaru rozwoju sektorów kreatywnych. Poza tym określono wstępne instrumenty wsparcia innowacyjności w tym obszarze w Polsce. Jak bywa w przypadku pionierskich opracowań, trudno autorom dokładnie określić obraz sektorów kreatywnych w kraju.
Z badania wynikało, że nie odgrywają one tak kluczowej roli, jak to ma miejsce w większości europejskich krajów. Najliczniejszą kreatywną grupą okazali się projektanci (6 tys.), a obroty przemysłu kreatywnego w Polsce zostały oszacowane na 57 mln euro. Autorzy tego raportu podkreślili brak świadomej polityki na rzecz rozwoju przemysłów kreatywnych. Dostarczyli także kilku konkretnych rekomendacji w zakresie instrumentów wspierania sektorów kreatywnych. Były nimi:
– dopasowanie specyfiki funduszy venture capital i grantów na założenie firmy do specyfiki przemysłów kreatywnych;
– skoordynowanie działań oraz podejścia kluczowych departamentów (kultury, edukacji, gospodarki) do tej tematyki;
– lepsze wykorzystanie możliwości, jakie dają fundusze strukturalne;
– tworzenie interdyscyplinarnych klastrów, które mają powiązania z ośrodkami badawczymi oraz otoczeniem biznesu (inkubatorami przedsiębiorczości, specjalnymi strefami ekonomicznymi);
– prowadzenie edukacji kulturalnej od najmłodszych lat, która buduje zarówno wrażliwość na sztukę i kulturę, jak również tworzy podstawy pod kształtowanie potrzeb potencjalnych odbiorców kreatywnych usług i produktów.
Eksperci z firmy Ecorys zidentyfikowali także kilka kreatywnych projektów i podmiotów działających w Polsce, takich jak Miasteczko Multimedialne, Centrum Innowacji – Akcelerator Technologii Fundacji Uniwersytetu Łódzkiego, Art Inkubator czy Gdynia Design Days. Pierwszy z nich powstał z inicjatywy Stowarzyszenia Klastra Multimediów i Systemów Informacyjnych (Multiklaster), który w formie sieci skupia Wyższą Szkołę Biznesu-National Louis University oraz małe i średnie przedsiębiorstwa z Małopolski, Śląska i Mazowsza. Miasteczko Multimedialne miało być superklastrem, który łączyłby rozwiązania systemu: klastra, ośrodka badawczo-rozwojowego, parku naukowo-technologicznego, funduszu inwestycyjnego oraz inkubatora przedsiębiorczości. Multiklaster zrzesza ponad 60 innowacyjnych firm z sektora MŚP reprezentujących takie branże jak nowoczesne technologie oraz nowe media.
Innym podmiotem wymienionym w dokumencie, działającym na rzecz rozwoju przemysłów kreatywnych w Polsce, jest Centrum Innowacji – Akcelerator Technologii Fundacji Uniwersytetu Łódzkiego. Działając na styku nauki i biznesu, aktywnie poszukuje wsparcia finansowego dla innowacyjnych przedsięwzięć i może się pochwalić realizacją kilku projektów (głównie z dziedziny nowych mediów), które za jego pośrednictwem uzyskały zasilenie finansowe ze strony funduszy venture capital w zamian za udziały mniejszościowe przejmowane w uruchamianych biznesach. Kolejnym łódzkim akcentem, wskazanym w tym raporcie, była inicjatywa Art Inkubator. Jest to ogromny projekt rewitalizacyjny, którego efektem będzie powstanie biur, pracowni artystycznych oraz wieloprofilowej przestrzeni do organizowania koncertów, wystaw, spektakli teatralnych czy konferencji.
Popularyzacja przemysłów kreatywnych nie odbywa się w Polsce wyłącznie poprzez „twarde”, infrastrukturalne projekty. Organizuje się specjalne wydarzenia, czego przykładem mogą być Gdynia Design Days – coroczne, organizowane od 2008 r., międzynarodowe święto wzornictwa (designu) krajów nadbałtyckich. Ponadto scala ono współpracę różnych podmiotów: Instytutu Wzornictwa Przemysłowego i Urzędu Miasta Gdyni (organizatorów) z partnerami takimi jak Pomorski Park Naukowo-Technologiczny [2] .
Potencjał przemysłów kreatywnych starano się oszacować przez pryzmat kultury. Tak było w przypadku raportu Instytutu Badań Strukturalnych pt. Znaczenie gospodarcze sektora kultury. To obszerne opracowanie zostało sporządzone na zlecenie Narodowego Centrum Kultury. Ukazuje ono pierwsze polskie próby definicji i rozdzielenia od siebie przemysłów kultury od przemysłów kreatywnych. Jednak najważniejsza część jest związana z wyceną tej części gospodarki. Według ekspertów z Instytutu Badań Strukturalnych w 2008 r. udział sektorów kreatywnych w PKB kraju wyniósł 2,5% (27,5 mld zł). Jest to mniej więcej tyle, ile wytwarza górnictwo i przemysł wydobywczy. Ponadto dawały zatrudnienie 2,7% ogółem pracujących osób (375 tys. pracowników).
Jeżeli chodzi o udział poszczególnych branż, to najwięcej zysków przynosi sektor reklamowy oraz wydawnictwa (po 20%) i media (15%). W porównaniu z Wielką Brytanią, gdzie za 43% wartości przemysłów kreatywnych odpowiada „sektor cyfrowy” (oprogramowanie, elektroniczna rozrywka – gry komputerowe, elektroniczne publikacje), w Polsce ma on dosyć tradycyjny, nietechnologiczny charakter. Może to wynikać z tego, że nasz kraj nie ma postindustrialnej struktury gospodarki, co przekłada się na względnie niską, chociaż stale rosnącą, produktywność pracy. Dlatego też w Polsce udział sektora cyfrowego wynosi, według autorów raportu, tylko 7%. Wzrost znaczenia przemysłów kreatywnych będzie miał miejsce wtedy, kiedy zostaną w nich zaimplementowane procesy adaptacji technologii oraz innowacji.
Eksperci z Instytutu Badań Strukturalnych postanowili także przedstawić strukturę udziału wartości dodanej przemysłów kreatywnych w gospodarce w poszczególnych województwach. Przy średniej krajowej wynoszącej 2,5% ponadprzeciętnym udziałem charakteryzowały się zwłaszcza województwa: mazowieckie (4%), pomorskie (3,5%) oraz dolnośląskie (3,3%). Kiedy jednak przyjrzymy się, w których regionach sektory kreatywne są najbardziej skoncentrowane, gdzie zatrudniają najwięcej ludzi, to można dojść do wniosku, iż przemysły kreatywne w Polsce są skoncentrowane w kilku regionach. Województwo mazowieckie razem ze śląskim, małopolskim, dolnośląskim oraz wielkopolskim skupiają 75% całkowitej wartości dodanej generowanej przez te sektory. Z kolei regionami o najmniejszym potencjale, wytwarzającym w sumie 5% wartości dodanej, są świętokrzyskie, lubuskie, opolskie, podlaskie oraz podkarpackie.
Źródło: http://www.obserwatoriumkultury.pl/files/2011-01-04/znaczenie_gospodarcze_sektora_kultury.pdf
Nieco inaczej wygląda regionalna struktura zatrudnienia w sektorach kreatywnych w Polsce. Prym wiedzie mazowieckie, do którego należy prawie 25% rynku (84,6 tys. ludzi). Na kolejnych miejscach plasują się: śląskie (48,7 tys.), małopolskie (33,6 tys.), dolnośląskie (32,3 tys.), łódzkie (31,6 tys.), pomorskie (23,4 tys.), wielkopolskie (21,5 tys.) oraz lubelskie (20,1 tys.) [3], [4], [5].
Źródło: http://www.obserwatoriumkultury.pl/files/2011-01-04/znaczenie_gospodarcze_sektora_kultury.pdf
Badania na temat rodzimych przemysłów kreatywnych postanowiło kontynuować Narodowe Centrum Kultury. W 2011 r. w ramach programu Obserwatorium Kultury powstał raport pt. Partnerstwa kreatywne w Polsce. Eksperci z fundacji Pro Cultura przeanalizowali istniejące przykłady budowania i rozwijania powiązań pomiędzy przedstawicielami sektora kreatywnego, sektora kulturalnego oraz innymi sektorami, np. sferą edukacji i nauką czy administracją publiczną. Wyniki badania pokazują, iż przemysły kreatywne odgrywają coraz większe znaczenie w budowaniu innowacyjnej gospodarki oraz współczesnej polityki kulturalnej Unii Europejskiej.
Po pierwsze, mają niebagatelny wkład w budowanie kapitału intelektualnego. Po drugie, tego rodzaju formy współpracy są ważnym elementem rozwijania i stymulowania kapitału społecznego, w tym demokratycznych relacji między reprezentantami różnych środowisk. Partnerstwami kreatywnymi mogą być:
– klastry kreatywne;
– sieci;
– partnerstwa publiczno-prywatne;
– partnerstwa publiczno-społeczne;
– partnerstwa oparte na wolontariacie.
Według ankiety, którą twórcy tego badania przeprowadzili wśród przedstawicieli środowiska kultury, partnerstwa kreatywne są dobrze odbierane. Pojawiły się tylko zastrzeżenia odnośnie do braku w pełni partnerskiego ducha w niektórych rozwiązaniach (istniejących form współpracy sektora kultury z biznesem) oraz specjalnych warunków (np. profil działalności partnerów oraz ich zaangażowanie) zastosowania tego modelu interdyscyplinarnej kooperacji. Wielu respondentów, przepytanych przez ekspertów z fundacji Pro Cultura, twierdziło, że budowanie współpracy i kreatywności powinno zaczynać się na poziomie szkolnym – edukacyjnym. Wykształcenie chęci do kooperacji powinno w przyszłości przynieść samoistne tworzenie się partnerstw kreatywnych.
Podkreślono wielką wagę kultury w tym procesie. Pozwala ona otworzyć się ludziom na nowe możliwości (podnosi kompetencje) oraz uczy wrażliwości. Pomimo że wielką korzyścią partnerstw kreatywnych jest wymiana doświadczeń i obopólne korzyści, to wielu potencjalnych partnerów może się wobec nich dystansować, ponieważ oznaczają częste kompromisy, czyli utratę niezależności. Jednakże korzyści, wynikające z synergii kultury i biznesu, są nie do przecenienia. Po pierwsze, pobudzają innowacyjność. Po drugie, wpływają na podnoszenie wiedzy. Wreszcie po trzecie, podnoszą konkurencyjność gospodarki.
Zdaniem twórców opracowania głównych przeszkód w powstawaniu kreatywnych partnerstw należy szukać w specyfice poszczególnych organizacji (braku elastyczności, obawie przed nowością) oraz uwarunkowaniach prawnych (prawie zamówień publicznych oraz martwych zapisach ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym). Dotyczy to zarówno relacji pomiędzy biznesem a administracją, administracją a sektorem pozarządowym, jak również sektorem pozarządowym a biznesem. Dlatego też, aby powstawały partnerstwa międzysektorowe niezbędne jest przede wszystkim przeprowadzenie zmian legislacyjnych. Chociaż i tak to wszystko przyćmiewa brak zaufania zarówno ze strony biznesowej (stereotypy na temat kultury), jak i kulturalnej (obawa przed dominacją silniejszego, posiadającego większe pieniądze i dbającego wyłącznie o swoje interesy partnera).
Główną rekomendacją twórców wspomnianego raportu jest wprowadzenie jasno sprecyzowanych i obligatoryjnych, równorzędnych zasad w kontekście wzajemnych stosunków pomiędzy partnerami. Ponadto uznaje się, że rozwój partnerstw kreatywnych powinien być pośrednio wsparty przez istniejące programy krajowe i unijne. Działanie 5.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka zajmuje się stymulacją ponadregionalnych powiązań współpracy, czego rezultatem jest tworzenie klastrów branżowych. Z kolei Program Operacyjny Kapitał Ludzki oferuje możliwości rozwijania partnerstw na poziomie krajowym, jak i ponadnarodowym – w szczególności w sferze kwalifikacji zawodowych, umiejętności społecznych, kształtowania kompetencji kulturowych, kreatywnych czy też przedsiębiorczych. Pośrednio partnerstwa można również rozwijać przy realizacji marketingowych projektów związanych z promocją lokalnych i regionalnych marek w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych.
Dokument ekspertów z fundacji Pro Cultura kończy prezentacja przekroju krajowych rozwiązań w tej sferze. Ich charakter i skala jest zróżnicowana. Partnerstwo Kreatywna Edukacja Filmowa stowarzyszenia Nowe Horyzonty (organizatora wrocławskich festiwali filmowych: Nowe Horyzonty oraz American Film Festival) realizuje założenia w zakresie edukacji filmowej w całym kraju (obecnie w 22 miastach). W projekt zaangażowała się firma T-Mobile (operator telefonii komórkowej), Polski Instytut Sztuki Filmowej, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz kuratorzy oświaty z takich województw jak: łódzkie, wielkopolskie, świętokrzyskie, lubuskie i podlaskie. Działania partnerstwa odbywają się przy współpracy ze szkołami podstawowymi, gimnazjami i średnimi. Owocem tego przedsięwzięcia było pojawienie się w 2011 r. specjalnego programu Filmoteka Szkolna stowarzyszenia Nowe Horyzonty oraz Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej realizowanego w szkołach gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych. W tym samym roku twórcy partnerstwa zapoczątkowali powstanie Koalicji dla Edukacji Filmowej. Celem tego przedsięwzięcia jest zwrócenie uwagi na niedoceniane do tej pory znaczenie edukacji filmowej. Docelowo ma ono przybrać formę sieci, w której uczestniczyłyby szkoły, kina, ośrodki doskonalenia nauczycieli, biblioteki oraz domy kultury.
Innym polskim przykładem partnerstwa kreatywnego jest projekt Soho Factory. Trzonem przedsięwzięcia, które powstało w 2010 r., jest spółka Black Lion NFI S.A. Postawiła ona połączyć swoje cele biznesowe (wybudowanie osiedla mieszkaniowego – loftów dla osób, które cenią sobie ciszę i spokój mieszkania na obrzeżach centrum miasta) oraz społeczno-kulturalne na warszawskiej, postindustrialnej dzielnicy Praga (zatrzymanie gentryfikacji i zmiany wizerunku ulicy Mińskiej przy jednoczesnym podniesieniu prestiżu tej części stolicy). W ten sposób Soho Factory skupiło na jednym obszarze nie tylko wiele inicjatyw artystycznych i galerii (LETO), ale również firm (Rage Age, Centrum Cyfrowe: Projekt Polska, Super Super, Kancelaria Prawna BWWS, THINKTANK) oraz klubokawiarni (Mińska Grill). Ze względu na tę strukturę mówi się, że na Pradze powstał nieformalny (nigdzie niezarejestrowany) klaster kreatywny. Uważa się, iż najważniejszym czynnikiem sukcesu Soho Factory był właśnie komponent kulturowy.
Innym przykładem warszawskiego partnerstwa kreatywnego jest wieloletnia kooperacja pomiędzy firmą Nitreal (zajmującą się produkcją multimedialnych rozwiązań, m.in. gier komputerowych), Urzędem Dzielnicy Bielany oraz Towarzystwem Przyjaciół Warszawy. Sukces współpracy tych podmiotów opiera się na rozwiązaniach w zakresie interaktywnej rozrywki. Wszystko zaczęło się od stworzenia internetowej gry ”Misja: Bielany Warszawskie”, która powstała przy współpracy z Towarzystwem Przyjaciół Warszawy. Została ona sfinansowana przez władze tej warszawskiej dzielnicy w ramach działań promocyjnych. Gra okazała się tak dużym sukcesem, że została przetłumaczona na język chiński i angielski oraz doczekała się kontynuacji w postaci „Misji: Bielany II”. Ponadto firmie Nitreal przyniosło to biznesową korzyść w postaci zainteresowania podmiotów publicznych rozwiązaniami interaktywnymi tej firmy. Przykładem tego jest „Mazowsze. Pogoń w czasie” – promocyjno-edukacyjna gra stworzona na zlecenie Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Projektów Unijnych.
Przykłady dobrych partnerstw kreatywnych można odnaleźć również poza Warszawą. W Łodzi rozwinęły się dwie interesujące inicjatywy: Media Klaster oraz Kreatywni Samozatrudnieni. Prace nad utworzeniem Media Klastra rozpoczęły się w 2006 r. Jego inicjatorem była Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna (PWSFTViT). W następnym roku odbyło się podpisanie Listu Intencyjnego przez 50 podmiotów reprezentujących łódzką branżę medialną, władze miasta Łodzi i regionu oraz świata nauki. Cel był jeden – przekształcić to miasto w polskie centrum przemysłu filmowego. Powołano do życia podmiot koordynujący realizowanie tego zadania w postaci Fundacji Media Klaster składającej się z przedstawicieli władz miasta i regionu, firm mediowych działających na terenie Łodzi oraz łódzkich uczelni. Z czasem partnerami Media Klastra zostały m.in.: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz jednostki badawczo-rozwojowe, organizacje pozarządowe z obszaru kultury i biznesu, instytucje kulturalne i portale internetowe. Do zadań klastra należy:
– udzielanie wszechstronnej pomocy firmom i przedsiębiorstwom w realizacji przedsięwzięć medialnych (film, telewizja, nowe media) przy wykorzystaniu możliwości lokalnej gospodarki i zaplecza naukowego (PWSFTViT, ośrodki badawczo-rozwojowe) i edukacyjnego;
– tworzenie cyfrowych platform dystrybucji;
– organizowanie szkoleń dla twórców z zakresu nowych mediów;
– rozwijanie nowych technik medialnych (Medialny Park Technologiczny);
– stymulowanie powstawania przedsięwzięć medialnych o zasięgu ponadregionalnym oraz międzynarodowym;
– pomoc w przełamywaniu barier biurokratycznych.
Wymiar działalności tego klastra ma znaczenie strategiczne, ponieważ zgodnie z założeniami Strategii Województwa Łódzkiego, jak również programów miejskich (Klaster łódzki jako sieć współpracy w zakresie innowacji w regionie, Strategia rozwoju klastra w Łodzi na lata 2007–2015) funkcjonowanie Media Klastra jest jednym z elementów długofalowego rozwoju miasta Łodzi i regionu. Obecnie rozwój klastra został zatrzymany, czego powodem był brak środków finansowych mogących wspierać planowane przez Media Klaster inicjatywy.
O ile Media Klaster koncentruje się na jednym kreatywnym sektorze, o tyle projekt Kreatywni Samozatrudnieni promuje przedsiębiorczość (jak prowadzić swoją działalność, jakie programy wspierają jej założenie i prowadzenie) oraz popularyzuje dobre praktyki w przemysłach kreatywnych i sektorze kultury. Jego pierwsza edycja została zrealizowana w partnerstwie z Wojewódzkim Urzędem Pracy w Łodzi w ramach grantu Europejskiego Funduszu Społecznego. Była ona adresowana do 4,5 tys. studentów, absolwentów studiów artystycznych i humanistycznych, a także do kobiet, które po urodzeniu dziecka chciałyby wrócić na rynek pracy, osób zamieszkujących gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miasta do 25 tys. mieszkańców oraz do osób niepełnosprawnych.
W celu promocji tego projektu podjęto szereg działań. Powstała strona internetowa projektu (kreatywnisamozatrudnieni.pl), na której można było zapoznać się z 26 dobrymi praktykami przedstawionymi w formie multimedialnej. Wydano książkę pt. Kreatywni Samozatrudnieni, w której zawarto m.in. najważniejsze zagadnienia związane z prowadzeniem biznesu w sektorze kultury i przemysłach kreatywnych. Projekt Kreatywni Samozatrudnieni wsparł zarówno ludzi kultury w uruchamianiu firm w sektorze kreatywnym, jak i podmioty odpowiadające za rynek pracy w zdobywaniu wiedzy na temat potencjału sektora kultury oraz przemysłów kreatywnych. O skuteczności projektu świadczy to, że jego działalnością zainteresowali się przedstawiciele instytucji, urzędów i organizacji z innych województw. Do drugiej odsłony programu Kreatywni Samozatrudnieni zostali włączeni urzędnicy, którzy mają się zająć animowaniem oraz wspieraniem procesu przemiany Łodzi z miasta przemysłowego w miasto kreatywne.
Wynikiem projektu Kreatywni Samozatrudnieni ma być nawiązywanie współpracy pomiędzy sektorem kreatywnym i kultury a administracją publiczną w celu przeniesienia komponentu kulturowego i kreatywnego z tych sektorów do sektora publicznego. Ma to się przyczynić między innymi do zmiany wizerunku miasta jako miejsca otwartego na innowacje, kreatywnego i bogatego kulturowo oraz tworzenia nowych miejsc pracy w sektorze kreatywnym.
Według twórców Partnerstw Kreatywnych w Polsce, pomimo istniejących trudności (natury prawnej, instytucjonalnej i mentalnej) w tworzeniu kreatywnych klastrów zaprezentowane w raporcie polskie przykłady powinny być inspiracją i dowodem na to, iż taka formuła kooperacji jest możliwa do rozwinięcia w obecnych uwarunkowaniach. Eksperci z fundacji Pro Cultura sformułowali zestaw postulatów, kierując je do podmiotów, które potencjalnie powinny być zainteresowane rozwojem partnerstw kreatywnych. Tymi propozycjami są:
– zrozumienie funkcji i rangi kultury w wyzwalaniu kreatywności stanowiącej podstawę budowy gospodarki opartej na wiedzy;
– uwzględnienie kultury i sztuki w programach edukacyjnych jako elementu niezbędnego do rozwijania i stymulowania indywidualnej kreatywności;
– promocja partnerstw kreatywnych poprzez opracowanie strategii komunikacyjnej związanej z upowszechnianiem dobrych praktyk oraz możliwości ich tworzenia (określenie ram prawnych zasad ich funkcjonowania i podstaw systemu finansowania);
– przeprowadzenie badań ilościowych jako uzupełnienie tego badania [6] .
Kontynuację działań badawczych w obszarze partnerstw kreatywnych stanowił raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) pt. Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów, który ukazał się pod koniec 2012 r. To obszerne, liczące ponad 150 stron opracowanie rozpatruje różnego rodzaju zagadnienia związane z funkcjonowaniem kreatywnych klastrów będących coraz ważniejszym (i poważniej traktowanym) motorem rozwoju regionów. Wynika to z tego, że koncentracja przemysłów kreatywnych, których podmioty współpracują, może w znaczący sposób przyczyniać się do innowacyjności innych obszarów gospodarki poprzez np. dostarczanie gotowych rozwiązań lub też projektów dla powstania nowych towarów lub usług. Najlepszym tego przykładem jest wzornictwo. Zyskuje ono coraz większe znaczenie, ponieważ dzięki niemu firmy (architektoniczne, odzieżowe, elektroniczne) mogą budować przewagę konkurencyjną. Według danych, na które powołują się autorzy opracowania, ponad ¾ rodzimych biznesmenów (głównie z branż zajmujących się produkcją towarów codziennego użytku) potwierdza, iż rola, jaką odgrywa wzornictwo, jest ważna lub też kluczowa w tworzeniu nowych projektów [7] .
Poza wyjaśnieniem zagadnień dotyczących działania i roli sektorów kreatywnych zaprezentowano w raporcie PARP także powiązania między sektorami kreatywnymi a branżami pokrewnymi, które są fundamentami w budowaniu klastrów kreatywnych. Dobrym tego przykładem jest kooperacja projektantów z firmami meblarskimi. O złożonej i wielopoziomowej naturze budowania tego rodzaju powiązań mówi koncepcja okręgów koncentrycznych autorstwa Davida Throsby’ego. Zakłada ona, że na klastrowy potencjał przemysłów kreatywnych składa się kilka okręgów:
– jądra kreatywności: sztuki wizualne (malarstwo, fotografia) i sceniczne (taniec, teatr) oraz instytucje kultury (muzea, zabytki);
– branże kultury: film, muzyka, gry, książki;
– branże kreatywne: reklama, architektura, design;
– powiązane sektory gospodarki: turystyka, edukacja, ICT.
Model ten wskazuje na główną cechę charakterystyczną klastrów kreatywnych – ich multidyscyplinarność i szeroką otwartość na różne podmioty. Niezwykle istotnym zagadnieniem, które powinno zostać przeanalizowane przed tworzeniem tego rodzaju podmiotów, jest przeprowadzenie inwentaryzacji poszczególnych sektorów kreatywnych w poszczególnych województwach. Cechą charakterystyczną polskich przemysłów kreatywnych jest spora reprezentacja podmiotów z branży reklamowej i wydawniczej. Najbardziej są one skoncentrowane w województwie małopolskim. Z kolei najwięcej firm reklamowych, wydawniczych, poligraficznych oraz związanych z mediami, tworzeniem gier komputerowych i oprogramowania działa na terenie województwa mazowieckiego. Podwaliny pod tworzenie klastrów kreatywnych związanych z branżą muzyczną, wydawniczą czy filmową zostały już położone w siedmiu województwach, m.in. w opolskim, świętokrzyskim i mazowieckim. Natomiast to, co łączy Małopolskę i Mazowsze w aspekcie kreatywnym, to ponadprzeciętna ilość przedsięwzięć architektonicznych, związanych z designem oraz tworzeniem sztuki wizualnej i scenicznej [8] .
Źródło: Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów, PARP, Warszawa 2012, s. 27.
Generalnie w każdym województwie występuje w mniejszym lub większym stopniu skupisko podmiotów z sektora kreatywnego. Nie mniej istotne są wykształcone relacje pomiędzy nimi a firmami z sektorów powiązanych, co ilustruje poniższa grafika:
Źródło: Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów, PARP, Warszawa 2012, s. 28.
W dalszej części opracowania omówiono fundamenty budowania kooperacji klastrowej, które są specyficzne z uwagi na ich szczególny charakter. Inaczej powstawał klaster filmowy w Hollywood, inaczej klaster modowy w Mediolanie, a jeszcze w inny sposób – klaster elektronicznej rozrywki w Seulu. Można jednak wyróżnić kilka uniwersalnych elementów, które determinują powstanie klastrów kreatywnych.
Po pierwsze, są one rozwijane wokół dużych miast i metropolii. Po drugie, powstają w otoczeniu, w którym funkcjonują podobne lub powiązane klastry. Po trzecie, musi być na to zapotrzebowanie z trzech stron: biznesu, nauki i administracji, które razem muszą być sygnatariuszami inicjatywy klastrowej. Po czwarte, potrzebny jest charyzmatyczny lider, który nada klastrowi odpowiedni, interdyscyplinarny charakter. Z uwagi na ich wielowątkowy charakter równie wielopoziomowe korzyści mogą wynikać z ich utworzenia. Przede wszystkim wskazuje się na wykorzystanie lokalnego potencjału biznesowego (wspólne lobbowanie, lepsze wykorzystanie lokalnego rynku pracy, komplementarność firm) oraz współudział w budowaniu silnej marki miasta [9], [10].
O specyfice rozwoju klastrów kreatywnych świadczy także grono jego uczestników. Zaliczają się do nich: osoby wykonujące wolne zawody (freelancerzy), podmioty z MŚP i duże firmy, ośrodki twórczej edukacji (nie tylko ośrodki akademickie, ale również prywatne firmy), publiczne instytucje kultury, pośrednicy (gatekeeperzy), osoby pracujące w niekreatywnych sektorach jako kreatywni profesjonaliści: designerzy, copywriterzy, graficy, architekci, organizacje pozarządowe oraz władze publiczne (samorządowe, wojewódzkie, rządowe). Twórcy raportu PARP podkreślają, że władza publiczna odgrywa w tym procesie niebagatelną rolę. Powinna brać udział w rozwoju sektorów kreatywnych w sposób bezpośredni (jako założyciel lub współzałożyciel tego rodzaju przedsięwzięć) albo pośredni (wzmacnianie środowiska w postaci odpowiednich inwestycji infrastrukturalnych).
Nie znaczy to wcale, iż klastrem kreatywnym można nazwać tylko taki twór, w który angażują się przedstawiciele wszystkich wymienionych środowisk. Czasami mogą one powstać na stylu sektora publicznego i non profit. Tak było w przypadku Klastra Bibliotek Bi@alskich. Jest to kolektyw lokalnych bibliotek, które działają w obszarze oświaty, nauki oraz kultury. Razem utworzyły Wirtualny Katalog Bibliotek Bialskich – internetową platformę oferującą możliwość wyszukiwania informacji, które znajdują się w ponad 300 tys. książek oraz 20 tys. roczników czasopism. Kolejnym przedsięwzięciem, realizowanym przez wspomniany klaster, jest uruchomienie bazy z pełnotekstowym dostępem do źródeł oraz stworzenie wspólnego zbioru czasopism elektronicznych [11] .
Doświadczenia zebrane z analizy 11 istniejących klastrów kreatywnych w Polsce zostały usystematyzowane w postaci wniosków i rekomendacji związanych z budowaniem tego rodzaju podmiotów. Po pierwsze, inicjatywa o ich stworzeniu może pojawić się jako oddolne, branżowe przedsięwzięcie (przykładem elbląski Klaster Biznesu Kultury BizArt) albo odgórnie (przykładem wrocławski klaster multimedialny Creativo). Druga kwestia to znalezienie właściwych partnerów zainteresowanych współpracą albo też poszukiwanie podmiotów, które będą swojego rodzaju spoiwem (rola Zamku Cieszyn w uruchomieniu Śląskiego Klastra Dizajnu). Kolejnym krokiem powinno być przeprowadzenie mapowania regionu polegającego na szczegółowej identyfikacji potencjalnych uczestników klastra. Trudnym problemem jest „przełamywanie lodów” pomiędzy firmami konkurującymi ze sobą na rynku, które miałyby tworzyć trzon klastra. Dla jego przezwyciężenia powinno się promować praktyki oparte na pracy zespołowej, którą mogłyby upowszechniać np. stowarzyszenia lub fundacje kulturalne. Ponadto klaster kreatywny powinien być wiarygodnyi i wzbudzać entuzjazm [12] .
Oprócz porad czysto teoretycznych opracowanie posiada mnóstwo wskazówek opartych na doświadczeniach działających w kraju klastrów kreatywnych. Zalążkiem powstania takiego podmiotu może być np. powołanie specjalistycznej szkoły. Tak było w przypadku Europejskiej Akademii Gier. Powstała ona w 2009 r. jako wspólny projekt uczelni krakowskich: Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej oraz firmy Nibris. Kształci ona podyplomowo kadrę w zakresie gier wideo (realizacja dźwięku, projektowanie produkcji, reżyseria, modelowanie trójwymiarowe i animacja). Europejska Akademia Gier jest prowadzona zarówno przez nauczycieli akademickich, jak i praktyków reprezentujących firmy z sektora elektronicznej rozrywki. Docelowo ma oferować międzyuczelniane kierunki studiów [13] .
Pomocnym narzędziem w budowie i rozwoju klastra kreatywnego może być cyklicznie organizowana konferencja. Tak było w przypadku krakowskiego INRET-u – Klastra Przemysłów Kultury i Czasu Wolnego. W latach 2008–2009 organizował on wydarzenie branżowe EKON - Kultura. Społeczności. Innowacje, będące próbą ożywienia dyskusji oraz wymiany doświadczeń na temat przemysłów kreatywnych przez sektor prywatny, pozarządowy oraz publiczny. To nie koniec dobrych praktyk tego krakowskiego klastra, zawartych w raporcie PARP-u. W celu zintegrowania branż kreatywnych i niekreatywnych INRET pracuje nad uruchomieniem BIZEE – platformy internetowej przeznaczonej nie tylko dla swoich członków, ale i podmiotów znajdujących się poza nim. Serwis www ma pełnić funkcję informacyjną, ale także pomagać podmiotom w nawiązywaniu kontaktów, czego efektem ma być inicjowanie wspólnych, międzybranżowych projektów [14] . Innym ciekawym pomysłem twórców INRET-u jest HUBEE – inkubator kreatywnych pomysłów. Jego zakres obowiązków nie ograniczałby się wyłącznie do odpowiadania za wykluwanie się i wsparcie rozwoju firm w ich początkowej fazie działalności (w postaci użyczania przestrzeni biurowej z potrzebną im infrastrukturą oraz obsługą). Do innych zadań HUBEE należałoby:
– oferowanie wsparcia merytorycznego (know-how) członkom klastra;
– wspieranie w realizacji projektów artystycznych (pod kątem organizacji wydarzeń, jak i użyczania potrzebnych narzędzi i środków, np. studia muzycznego czy sali wystawowej);
– wsparcie w zakresie komercjalizacji przedsięwzięć z obszaru przemysłów czasu wolnego i kultury;
– przyjęcie roli brokera w pozyskiwaniu kapitału niezbędnego do rozwoju kreatywnych firm, w postaci współpracy z podmiotami – funduszami zalążkowymi (seed capital) oraz aniołami biznesu [15] .
Ciekawym pomysłem na integrację przez uczestnictwo w wydarzeniach była koncepcja biznesowych Speed meetings autorstwa łódzkiego Mediaklastra. Były to spotkania, których celem było nawiązanie osobistego (face to face) kontaktu z dużą liczbą osób w krótkim (maksymalnie 10-minutowym) czasie, pomiędzy np. potencjalnym zleceniodawcą a zleceniobiorcą, jak i pozyskanie osób zainteresowanych miastem lub zachęcenie ich do zainwestowania w regionie [16] . Łódzki klaster medialny miał też w planach stworzenie Inkubatora Projektów Medialnych – przedsięwzięcia dedykowanego jednej kreatywnej branży skupionej wokół łódzkiej szkoły filmowej. Do zadań tego inkubatora miało należeć:
– użyczenie przestrzeni biurowej, dostępu do Internetu i sprzętu komputerowego oraz zaplecza produkcyjnego;
– wsparcie w praktycznych umiejętnościach, jak opracowanie scenariusza, scenopisu, biznesplanu i kosztorysu firmy;
– umożliwienie dostępu do bazy kontaktów potencjalnych partnerów, dystrybutorów filmowych oraz inwestorów: funduszy venture capital, aniołów biznesu;
– oferowanie parasola prawno-organizacyjnego w postaci warsztatów, szkoleń, doradztwa w zakresie know-how.
Niektóre rodzime klastry kreatywne, zamiast tworzenia inkubatorów, idą o krok dalej. Dla przykładu MCC Brainville – Klaster Multimediów i Systemów Informacyjnych z Nowego Sącza – stworzył coś, co można nazwać miasteczkiem dla firm z dziedziny IT i multimediów. Inwestycja o wartości ponad 111 mln zł to nie tylko powierzchnie biurowe, laboratoria IT (w tym Obserwatorium Technologiczne i Centrum Badań i Wdrożeń) czy profesjonalne zaplecze konferencyjne, ale także szeroki wachlarz wspierającej infrastruktury, takiej jak: bank, studio fitness czy kawiarnia [17] .
Oprócz tworzenia inkubatorów organizowanie mniej lub bardziej formalnych wydarzeń jest czymś, co jest najbardziej charakterystyczne dla klastrów kreatywnych. W Lesznie, gdzie działa Klaster Poligraficzno-Reklamowy, każdego roku 4 czerwca obchodzony jest Dzień Drukarza. W tym dniu odbywają się dla członków klastra spotkania integracyjne pod hasłem „bez krawata”. Brak formalnego charakteru tych wydarzeń pozwala uczestniczyć w nich także sympatykom [18] . Klastry kreatywne powinny także oddziaływać na edukację. Wspomniany klaster z Leszna utworzył w miejskim Zespole Szkół Elektroniczno-Telekomunikacyjnych nowy, trwający trzy lata kierunek – technik organizacji reklamy. Był on odpowiedzią na zapotrzebowania rynku firm kreatywnych. Pomyślność tego projektu edukacyjnego warunkuje wdrożenie kolejnego „twórczego” kierunku – technika cyfrowych procesów graficznych.
Niektóre rodzime klastry kreatywne tworzą lub przyłączają się do specjalnych projektów stażowo-studenckich, współtworząc ich program. Wrocławski Creativro ma na swoim koncie udział w programie Wrocławski Absolwent, którego zadaniem jest przygotowanie nowoczesnych kadr na potrzeby sektora usług w aglomeracji wrocławskiej. Projekt powstał przy udziale władz stolicy Dolnego Śląska oraz trzech miejscowych uczelni wyższych: Wyższej Szkoły Bankowej, Akademii Sztuk Pięknych oraz Uniwersytetu Przyrodniczego. Studenci ostatnich lat tych uczelni mieli możliwość odbycia staży w kreatywnych firmach z okręgu wrocławskiego. Zostały one poprzedzone cyklem dedykowanych szkoleń z zakresu znajomości biznesowego języka angielskiego, komunikacji w zespole interdyscyplinarnym, twórczego rozwiązywania problemów czy umiejętności numerycznych.
Do zadań wewnętrznych klastra kreatywnego należy zaliczyć oferowanie użytecznych instrumentów i dostępu do źródeł wiedzy. Na swojej stronie internetowej Podlaski Klaster Bielizny prowadzi katalog kontrahentów oraz giełdę surowcową, która pozwala na „klastrowy” transfer wiedzy i materiałów. A to jeszcze mocniej wpływa na działania integracyjne firm wokół tej inicjatywy [19] . Innym narzędziem konsolidującym przedsiębiorstwa z jednego sektora są działania poza granicami kraju. Firmy z Podlaskiego Klastra Bielizny uczestniczyły w paryskich targach branżowych ModeCity. Promocja klastra była możliwa dzięki współpracy z Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ). Towary podlaskich firm spotkały się z uznaniem odbiorców targów, czego najlepszym dowodem było zawarcie pierwszych kontraktów handlowych w Paryżu. Sukces za granicą odbił się szerokim echem w Polsce i zainteresował działalnością klastra kilka firm z Olsztyna i okolic [20] .
Specyfika klastra i jego działalność są nierozłącznie związane z dominującym sektorem kreatywnym, którego firmy współtworzą klaster. I tak – te specjalizujące się w multimediach oraz branży IT skupiają się na projektach inkubacyjnych oraz oferowaniu rozwiązań z zakresu pozyskiwania kapitału. W przypadku klastrów związanych z szeroko pojętym wzornictwem oraz kulturą dominują działania o charakterze promocyjno-edukacyjnym. Śląski Klaster Dizajnu realizuje organiczny projekt konferencyjno-warsztatowy wyjaśniający ogromne znaczenie myślenia projektowego (design thinking) i jego wpływ na otoczenie klastra (turystykę, transport, infrastrukturę) [21] . Niektóre przedsięwzięcia klastrów kreatywnych promują miasta, w których działają. Tak było w przypadku kultury Elbląga, której upowszechnianiem zajął się Klaster BizArt. A dokładniej – promocją wiedzy na temat twórczości regionalnych malarzy działających w XX w. w tym mieście [22] .
Sporo na temat działań na płaszczyźnie promocji i edukacji ma do powiedzenia Lokomotywa Kultury. Po pierwsze, za pomocą projektu Projekt Arting, wspiera kreatywny potencjał, ułatwiając synergię wzornictwa i rzemiosła w zastosowaniu dla istniejących produktów. Tym samym kreuje wspólną przestrzeń dla artystów, designerów oraz „tradycyjnych” firm. Po drugie, tworzy podwaliny pod rozwiązania integrujące kulturę, biznes i miasto. Tak było w przypadku konferencji Bielska-BiaWOW!, która zajęła się wpływem twórczego, interdyscyplinarnego działania na rozwój i postrzeganie miast [23] . Innym wzorcowym działaniem Lokomotywy Kultury, które może inspirować działające lub powstające klastry kreatywne w Polsce, jest mapowanie w regionie bielskim lokalnych przemysłów kreatywnych poprzez identyfikację podmiotów i określenie ich potrzeb.
Do głównych rekomendacji, jakie można wyciągnąć z ich działań, należy zaliczyć:
– objęcie swoim działaniem zarówno kreatywnego biznesu, jak i podmiotów należących do jego otoczenia (sektora pozarządowego i edukacyjnego, samorządu);
– zbadanie specyfiki rynku pod kątem przemysłów kreatywnych (np. dominacji, przewagi lub udziału podmiotów filmowych, muzycznych, architektonicznych, reklamowych)–
– przygotowanie ogólnej charakterystyki klastrów z danego regionu określającej potencjał klastrowy regionu;
– przeprowadzenie przeglądu klastrów niekreatywnych i istniejących kreatywnych;
– analiza współpracy przedsiębiorstw z branż kreatywnych z niekreatywnymi przedsiębiorstwami oraz instytucjami otoczenia biznesu;
- zbadanie oczekiwań kreatywnych firm wobec przyszłej współpracy w ramach klastra kreatywnego,
– zbadanie oczekiwań kreatywnych firm w stosunku do takich kwestii jak skłonność do współpracy, spodziewane korzyści oraz bariery we współpracy.
Dzięki takiemu wieloetapowemu działaniu Lokomotywa Kultury stworzyła fundament pod inicjatywę klastrową, która od dłuższego czasu z powodzeniem funkcjonuje [24] .
Twórcy dokumentu Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów zostawili dla osób potencjalnie zainteresowanych budową i rozwojem klastrów kreatywnych w Polsce pomocny instrument – model opracowany przez ekonomistę Richarda Cavesa. Jego zdaniem do cech tego rodzaju przedsięwzięć należy zaliczyć:
– niewiedzę –firmy kreatywne działają w bardzo dynamicznie zmieniającej się sferze, są ciągle na etapie dokształcania się;
– sztukę dla sztuki – pracownicy przemysłów kreatywnych stawiają na oryginalność, harmonię i dobre wykonanie towarów i usług;
– zasadę „wielobarwnej ekipy” – interdyscyplinarność wielu twórczych projektów (np. filmowych);
– nieskończoną różnorodność – każdy kreatywny towar lub usługa jest poziomą kombinacją istniejących rozwiązań;
– miejsce na liście – wąskie specjalizacje skłaniają do współpracy, co z kolei przekłada się na nowatorskie rozwiązania;
– zasadę „czas ucieka” – pojawianie się twórczych towarów i usług jest ściśle powiązane z czasem, np. decydująca rola pór roku w branży modowej;
– zasadę „ars longa” – towary i usługi sektorów kreatywnych są chronione przez prawo autorskie, co pozwala na długotrwałe czerpanie z nich korzyści [25] .
W raporcie określono wyzwania, jakie stoją przed przemysłami kreatywnymi i klastrami kreatywnymi w Polsce i na świecie. Mowa o roli zapisu cyfrowego w kontekście praw autorskich i postępującej digitalizacji. Jest to z kolei nierozłącznie związane z ogromną rolą Internetu, który powoduje: powstawanie nowych kanałów – rozwiązań w kwestii dystrybucji, konwergencję mediów czy pojawianie się nowych modeli biznesowych (freemium, crowdsourcing). Do innych wyzwań zaliczono także: technologie wspomagające twórczość (specjalistyczne programy), zapotrzebowanie rynku oraz status regulacji prawnych i ich stałą adaptację do ciągle zmieniających się warunków [26] .
Poza wieloletnimi działaniami badawczymi poszczególnych instytucji państwowych sektory kreatywne w Polsce są coraz bardziej zauważane w kwestii strategicznych działań w zakresie innowacyjnej gospodarki. Od 2012 r. w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN) trwają prace nad tzw. „Foresightem przemysłów kultury i kreatywnych do 2020 roku”. MKiDN podjęło się realizacji długofalowego projektu wspierającego rozwój przemysłów kreatywnych w kraju. W tym celu zorganizowano szereg spotkań ze specjalistami w tej dziedzinie. Tematyka dotyczyła sposobu określenia sektorów kreatywnych oraz ich potencjału, który do tej pory był ograniczany do analizy w układzie klasyfikacji Polskiej Działalności Gospodarczej (PKD). MKiDN zbiera także opinie na temat najbardziej perspektywicznych sektorów kreatywnych w Polsce. Problematyczną kwestią jest określenie kluczowych ról, jakie w rozwoju przemysłów kreatywnych odgrywałyby sfera kultury oraz podmioty pozarządowe. Dlatego też niezwykle ważne jest tworzenie projektów integrujących poszczególne sektory oraz powołanie, na wzór brokerów innowacji, podobnych łączników pomiędzy tymi podmiotami [27] .
Możliwości rozwoju rodzimych przemysłów kreatywnych znajdują się również w kręgu zainteresowań międzynarodowych podmiotów doradczych. W połowie 2013 r. firma konsultingowa Booz & Company opublikowała dokument pt. Cyfrowa przyszłość kreatywnej Polski. Ekonomiczne skutki wpływu Internetu na branżę kreatywną w Polsce i Europie. Autorzy tego opracowania skupili się na wnikliwym przeanalizowaniu pięciu, ich zdaniem najbardziej obiecujących, sektorów kreatywnych w Polsce: muzycznego, filmowego, wydawniczego, elektronicznej rozrywki (gier komputerowych) oraz szeroko pojętych mediów. Pierwszym wnioskiem międzynarodowych konsultantów jest wysoka dynamika wzrostu zatrudnienia, która w latach 2001–2011 wyniosła 20% rocznie. Jako najbardziej popularne treści kreatywne uznano w Polsce gry komputerowe. Zwrócono także uwagę na rozwój rodzimego przemysłu muzycznego, który w latach 2003–2010 powiększył się o 10 tys. miejsc pracy.
Dokument skupia się jednak przede wszystkim na ukazaniu możliwości, jakie przynosi internetowa rewolucja dla sektorów kreatywnych. Mowa tu o wielkich możliwościach sprzedaży (dóbr i treści cyfrowych) z uwagi na dynamicznie zwiększającą się penetrację urządzeń mobilnych (smartfonów i tabletów). To z kolei powoduje rozwój płatnych treści w Internecie oraz znoszenie wszelkich barier związanych z pośrednikami. Wpływ zmian technologicznych najlepiej zobrazowano na przykładzie branży muzycznej. Z jednej strony – internetowe rozwiązania wpływają na zredukowanie kosztów wytworzenia tych dóbr, ale z drugiej strony – determinują zmiany modelu biznesowego, dyktując większe zróżnicowanie źródeł dochodów. Eksperci z Booz & Company zaprezentowali także kilka przykładów rodzimych firm kreatywnych, które powstały na fali cyfrowej i internetowej rewolucji: CD Projekt (światowego producenta gier komputerowych), Platige Image (znanego za granicą studia postprodukcji i animacji komputerowej) oraz Audioteki (wydawcy i dystrybutora audiobooków) [28] .
O znaczeniu przemysłów kreatywnych w rozwoju nowoczesnej, innowacyjnej gospodarki rozmawiano także w 2013 r. podczas Europejskiego Kongresu Gospodarczego w Katowicach. Wiceminister kultury Monika Smoleń w rozmowie z dziennikarzem portalu internetowego wnp.pl przyznała, że jednym z działań MKiDN w obszarze przemysłów kreatywnych jest obecnie praca nad rozwiązaniami w zakresie wsparcia oraz opracowanie scenariuszy rozwoju poszczególnych sektorów. Na pewno w ich gronie znajdą się wzornictwo (design) oraz moda [29] .
Przypisy
Bibliografia
1. A. Janowska, Przemysły kreatywne - raz na wozie, raz pod wozem, http :// kulturasieliczy . pl / przemysly - kreatywne -% E 2%80%93- raz - na - wozie - raz - pod - wozem.
2. M. Niewęgłowski, Wiosna Przemysłów Kreatywnych, http :// www . businessandbeauty . pl / wiosna - przemyslow - kreatywnych /.
3. M. Niewęgłowski, Inwestycja i innowacja dla gospodarki, http://www.gf24.pl/13058/inwestycja-i-innowacja-dla-gospodarki.
4. R. Pawłowski, Fabryki kultury, http://wyborcza.pl/1,75475,9916643,Fabryki_kultury.html.
5. Analiza potencjału rozwojowego funkcji metropolitalnych obszarów aglomeracji miejskich województwa śląskiego, będących ośrodkami wzrostu gospodarczego województwa śląskiego w kontekście procesów zachodzących na regionalnym rynku pracy – kultura i przemysły kreatywne, Warszawa, Instytut Badań Strukturalnych 2012.
6. Analiza potencjalnych sektorów kreatywnych Mazowsza – wskazanie 5 najważniejszych sektorów/branż w aspekcie budowania inicjatyw klastrowych, Warszawa, Ageron Polska 2012.
7. Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych, Warszawa, Ecorys 2009.
8. Znaczenie gospodarcze sektora kultury, Warszawa, IBS 2010.
9. Use Structural Funds for Cultural Projects, Brussels, European Parliament 2012.
10. Klastry w sektorach kreatywnych – motory rozwoju miast i regionów, Warszawa, PARP 2012.
11. Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych, Warszawa, Ecorys Polska 2009.
12. European Agenda for Culture, Brussels, European Parlament 2012.
13. Partnerstwa kreatywne w Polsce, Warszawa, Fundacja Pro Cultura 2011.
14. Creative Economy – Report 2010, USA, ONZ 2010.
Strony internetowe:
1. http://creativeindustries.co/ – blog o przemysłach kreatywnych i roli kultury w gospodarce.
2. http://www.ecorys.pl – raporty na temat przemysłów kreatywnych.
3. http://kreatywni.arp.gda.pl/ – strona pomorskiego projektu Sieć Kreatywnego Biznesu.
4. http://kulturasieliczy.pl – strona kampanii promocyjnej projektu Narodowego Centrum Kultury.
5. http://www.obserwatoriumkultury.pl – strona jednostki badawczej Narodowego Centrum Kultury.
6. http://www.keanet.eu/ – strona belgijskiej firmy konsultingowej specjalizującej się w tematyce przemysłów kreatywnych i kultury.
7. http://www.crea-re.eu/ – strona międzynarodowego partnerstwa skupiająca ekspertów z zakresu przemysłów kreatywnych i kultury.
8. http://ec.europa.eu/culture/ – unijne źródło wiedzy na temat raportów i dokumentów dotyczących przemysłów kreatywnych i kultury.
9. http://www.culturalpolicies.net/ – internetowe źródło wiedzy na temat polityk kulturalnych poszczególnych państw europejskich.
10. http://www.creatives.waw.pl/ – serwis internetowy skupiający społeczność kreatywną Warszawy i całej Polski.
11. http://www.purpose.com.pl/ – internetowy magazyn podejmujący tematykę znaczenia kultury i przemysłów kreatywnych.
12. http://creativepoland.eu – strona ogólnopolskiego projektu upowszechniającego wiedzę na temat przemysłów kreatywnych.
13. http://www.zamekcieszyn.pl/ – strona czołowego ośrodka myśli projektowej w Polsce.
14. http://www.e-c-c-e.de/ – strona Centrum Przemysłów Kreatywnych w Zagłębiu Ruhry.
15. http://www.howtogrow.eu/ – strona unijnej platformy internetowej wspierającej przemysły kreatywne.
16. http://www.artscouncil.org.uk/ – strona brytyjskiej instytucji państwowej zajmującej się wspieraniem szeroko pojętej kultury na wielu płaszczyznach.
17. http://creativeboom.co.uk/ – anglojęzyczny blog na temat realiów działalności przemysłów kreatywnych w Wielkiej Brytanii.
18. http://www.creativeengland.co.uk/ – strona angielskiej agencji rządowej wspierającej rozwój projektów filmowych, telewizyjnych oraz z obszaru elektronicznej rozrywki.
19. http://www.creativebusinesscup.com/ – strona globalnego konkursu kreatywnych start-upów.
20. http://creativecities.britishcouncil.org/ – podstrona British Council na temat przemysłów kreatywnych.
21. http://www.eccia.eu/ – strona The European Cultural and Creative Industries Alliance – instytucji zrzeszających krajowe organizacje związane z przemysłami kreatywnymi.
22. http://www.kreatywna.lodz.pl/ – portal internetowy o przemysłach kreatywnych w Łodzi.
23. http://www.kulturwirtschaft.de/ – anglojęzyczny blog o niemieckich przemysłach kreatywnych i kulturze.
24. http://www.obywatelekultury.org/ – strona oddolnego ruchu Obywatele Kultury, który walczy o 1% z budżetu państwa na cele kulturalne (w tym na edukację kulturalną).
25. http://www.creative-city-berlin.de/en/ – portal internetowy o społeczności kreatywnej Berlina.