Rozdział 7. Polityka kulturalna UE.

Stosunkowo niedawno Wspólnota Europejska zdała sobie sprawę ze strategicznego znaczenia kultury w rozwoju przemysłów kreatywnych w kontekście innowacyjnej gospodarki. Pierwsze poważne opracowanie na ten temat ukazało się w 2006 r. Dokument The Economy of Culture in Europe był powrotem do wartości zarysowanych w Strategii Lizbońskiej, której ambicją było stworzenie z Unii Europejskiej najbardziej konkurencyjnej gospodarki na świecie. Po wielu latach politycznego niebytu ta koncepcja powróciła i nabrała nowego impetu – dzięki rosnącej sile sektora kultury i kreatywnego. Wtedy także wskazano, że budowanie innowacyjności nie powinno polegać tylko na tworzeniu nowatorskich technologii, ale także na wykorzystywaniu potencjału Unii Europejskiej – tworzącej swoisty tygiel kulturalny.

W 2007 r. Komisja Europejska wydała dokument pt. European agenda for culture in globalizing world, w którym podkreśliła znaczenie kultury jako katalizatora kreatywności. 10 kwietnia 2008 r. tym tematem zajął się Parlament Europejski, który wydał w tej sprawie specjalną rezolucję [1] .

Swój wkład w działania na rzecz budowania polityki kulturalnej w Unii Europejskiej miała także Polska. W ramach przygotowań do objęcia unijnej prezydencji przez Polskę w 2011 r Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN) zleciło przygotowanie ekspertyzy na temat roli kultury w budowaniu innowacyjnego europejskiego regionu. W raporcie Znaczenie kompetencji kulturowych dla budowania kreatywności i kapitału kulturalnego Europy eksperci z fundacji Pro Kultura zestawili znaczenie kultury z postindustrialnymi realiami. Stwierdzili, że z twórczych eksperymentów (charakterystycznych dla ludzi kultury) tworzą się innowacje. Ponadto sfera twórczości przenika sferę wytwórczości. Kultura, która przybrała masową skalę, stała się przemysłem, czego dobrym przykładem jest Hollywood.

W oczach autorów dokumentu świat postindustrialny to rzeczywistość, w której najbardziej wartościowymi symbolami i ideami nie są te produkowane przez maszyny, ale przez wyobraźnię i talenty. Poza tym wymieniają oni m.in. kompetencje kulturowe jako jedne z warunków inteligentnego rozwoju Unii Europejskiej. Polityka kulturalna Unii Europejskiej ma także swoje przełożenie na program Europa 2020. Jego filarem jest Europejska Agenda Cyfrowa, która zakłada m.in. digitalizację zasobów kultury na Starym Kontynencie [2] .

W wyniku działań w zakresie rozwoju polityki kulturalnej Unii Europejskiej powstała koncepcja Europejskich Stolic Kultury. Był to pomysł greckiej polityk Meliny Mercouri, która chciała podnieść znaczenie kultury we Wspólnocie Europejskiej. Celem odbywającego się od 1986 r. konkursu jest pokazanie, że kultura pozwala diametralnie zmienić wizerunek danego miejsca oraz pobudzić rozwój sektorów kreatywnych. Najlepszym tego przykładem jest szkockie miasto Glasgow, które w 1990 r. dzierżyło ten tytuł. To wydarzenie było tylko punktem kulminacyjnym w długofalowej transformacji miasta wykorzystującej kulturę, która trwała 25 lat (od lat 80. XX w.). Za jej pomocą udało się w Glasgow pobudzić turystykę, poprawić postrzeganie miasta, przeprowadzić rewitalizację przestrzeni miejskich (m.in. Merchant City) oraz ożywić rozwój przemysłów kreatywnych (branży muzycznej, filmowej, wydawniczej i wzorniczej). Konsekwencją tych działań było, że Glasgow w 1999 r. stało się brytyjskim Miastem Architektury i Designu, a UNESCO uznało go za Miasto Muzyki.

O długofalowym wpływie konkursu Europejska Stolica Kultury mówiono również w kontekście Liverpoolu. To angielskie miasto, gdzie narodził się zespół The Beatles, piastowało ten tytuł w 2008 r. Dzięki temu przedsięwzięciu pełni wykorzystało swój największy atut – prężnie działający i zróżnicowany sektor kultury. Szacuje się, że w roku 2008 Liverpool odwiedziło o milion osób więcej niż w latach poprzednich, a zostawili w nim 750 mln funtów. Przedstawiciele liverpoolskich firm z branż sektora kreatywnego są przekonani, że bycie Europejską Stolicą Kultury 2008 przyniesie im długofalowe korzyści [3] .

Ważnym dokumentem, który konstytuuje długofalowe działania w zakresie wspierania rozwoju sektora kultury, jest tzw. Zielona Księga Komisji Europejskiej z 2010 r. Znana także jako dokument pt. Unlocking the potential of cultural and creative industries zajęła się m.in. kwestią wypracowania instrumentów finansowych mogących wspierać tę sferę. A problem jest poważny. Według unijnych badań 85% podmiotów z sektorów kultury i kreatywnych ma kłopoty z uzyskaniem wsparcia finansowego. Dotyczy to w równym stopniu muzeów, jak i organizatorów festiwali (np. muzycznych). Innym elementem, poruszonym w Zielonej Księdze, było tworzenie w obszarze sektorów kultury nowych modeli biznesowych w wyniku postępującej digitalizacji tej sfery. Podkreślono w tym również, że kultura ma zdolność do tworzenia tzw. „zielonych miejsc pracy” (przyjaznych dla środowiska naturalnego) [4] .

Jednym z ostatnich narzędzi kreowania polityki kulturalnej w Unii Europejskiej jest program Kultura (2007–2013). Jest on skierowany bezpośrednio do unijnych instytucji kultury i kontynuuje działania Wspólnoty, która wspiera współpracę w obszarze kultury. Głównym celem tego projektu jest wzmacnianie europejskiej przestrzeni kulturowej przez kooperację pomiędzy twórcami, uczestnikami życia kulturalnego oraz instytucjami kulturalnymi państw Wspólnoty. Dodatkowe cele to wspieranie ponadnarodowej mobilności osób działających w tym sektorze, ponadnarodowy obieg dzieł oraz wyrobów artystycznych i kulturalnych oraz dialog międzykulturowy. Ten ostatni element został podkreślony poprzez włączenie do tego przedsięwzięcia także krajów spoza UE: Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry, Islandii, Lichtensteinu, Macedonii, Norwegii, Serbii oraz Turcji. Oprócz tego stworzono trzecią kategorię państw, które są wyróżniane zaproszeniem do uczestnictwa w danym roku. W 2012 r. dotyczyło to RPA, a w 2013 r. – Australii i Kanady. Budżet programu, wynoszący 400 mln euro, został podzielony na trzy obszary działania:

1. Wsparcie międzynarodowych, niedochodowych projektów kulturalnych związanych ze wszelkimi dziedzinami kultury i sztuki (bez uwzględnienia sektora audiowizualnego.

Na tę część programu przeznaczono większość budżetu (77%), ponieważ obszar wsparcia jest szeroki. Dotyczy zarówno europejskich festiwali kultury, jak i projektów dotyczących tłumaczeń literackich oraz budowania przedsięwzięć kulturalnych z krajami trzecimi.

2. Wsparcie organizacji kulturalnych działających na poziomie europejskim w postaci grantów na bieżące operacyjne cele.

10% środków programu Kultura 2007–2013 zostało skierowanych do trzech typów odbiorców: ambasadorów kultury europejskiej (orkiestr, grup tanecznych i zespołów teatralnych), sieci propagatorów (sieci muzeów, zrzeszenia instytucji tanecznych, muzycznych) oraz platform odpowiadających za tzw. dialog strukturalny (organizacji, które włączyły się w prace nad Europejską Agendą Kultury).

3. Wspieranie prac związanych z analizą oraz zbieraniem i rozpowszechnianiem informacji w sektorze współpracy kulturalnej.

Na ten cel przeznaczono 5% budżetu programu. Dotyczy on działalności badawczych trwających od 12 do 24 miesięcy. Szacuje się, że tylko w latach 2007–2011 dzięki temu programowi udało się włączyć w działalność międzynarodową około 3 tys. organizacji z ponad 70 krajów [5] .

Polityka kulturalna jest także realizowana w programach polityki spójności. W latach 2007–2013 na te działania przeznaczono 347 mld euro, z tego 6 mld euro zostało przeznaczonych na sferę kultury. Inwestycje w tym obszarze wpływają na podnoszenie się innowacyjności miast (przykłady szkockiego Dundee, estońskiego Tartu, francuskiego Nantes), które stają się bardziej kreatywne i konkurencyjne. Co więcej, zauważono silny związek pomiędzy kulturą a turystyką, dlatego też będzie ona odgrywała znaczącą rolę w kolejnej odsłonie działań na rzecz polityki spójności UE zaplanowanej na lata 2014–2020. Planuje się poszerzenie roli kultury o aspekty edukacyjne, zrównoważonego rozwoju i innowacyjności. Tym samym staje się ona głównym elementem nie tylko polityki kulturalnej, ale także społecznej i gospodarczej [6] .

Działania w tym zakresie będą także realizowane w ramach Kreatywnej Europy 2020 – polityki odnoszącej się do sektorów kultury i kreatywnych. Jednym z celów wartego prawie 2 mld euro projektu jest m.in. finansowe wsparcie 300 tys. artystów Wspólnoty Europejskiej w ich działalności [7] .

Przyszłości finansowania polityki kulturalnej dotyczy międzynarodowe opracowanie pt. Raport o przyszłości publicznego finansowania sztuki współczesnej w Europie. Zaznacza się w nim, że dochodzi do coraz większego zacierania się różnic pomiędzy komercyjnymi i niekomercyjnymi działaniami artystycznymi. Autorzy, kreśląc przyszłość kultury na przykładzie wizyty w muzeum czy centrum sztuki współczesnej, używają sformułowania „popularna, niewymagająca rozrywka”. Twierdzą, że kultura jest traktowana coraz bardziej instrumentalnie jako narzędzie kształtowania narodowej lub europejskiej tożsamości oraz ekonomicznej stymulacji. Ponadto autorzy wspomnianego raportu prognozują, że w 2015 r. głównym źródłem finansowania sztuki i kultury będą międzynarodowe fundusze publiczne działające w ramach ściśle określonej polityki kulturalnej [8] .