Rozdział 8. Kondycja i rozwój sektora kultury w wybranych krajach europejskich.

8.1. Wielka Brytania: szerokie działania.

Glasgow i Dundee – te dwa miasta przychodzą na myśl, gdy zestawi się sformułowanie „sektor kultury” z nazwą „Wielka Brytania”. To one są symbolem tego, jak za pomocą kultury i przemysłów kultury doszło do odrodzenia się wielu miast w tym kraju.

W przypadku Glasgow, które jeszcze do lat 60. ubiegłego wieku było ważnym ośrodkiem handlowym w Wielkiej Brytanii, sektory kultury nadały impetu jego rozwojowi na przełomie XX i XXI w. Otwarcie nowej galerii Burrell Collection oraz organizacja Garden Festival pod koniec lat 90. były tylko pierwszymi symptomami postawienia przez Glasgow na kulturalny biznes. Dzięki przyznaniu mu tytułu Europejskiej Stolicy Kultury jeszcze dynamiczniej zaczęły się rozwijać sektory kultury (film, muzyka, wydawnictwo). W kolejnych latach Glasgow umacniało swoją markę miasta „twórczego”, stawiając na festiwale oraz przebudowę istniejących centrów kultury. Przyznanie mu przez UNESCO w 2008 r. tytułu Miasta Muzyki jeszcze mocniej wpłynęło na rozwój branży muzycznej w tym szkockim mieście [1] .

Podobna historia była udziałem miasta Dundee. To średniej wielkości szkockie miasto, położone na wschodnim wybrzeżu Wielkiej Brytanii, jest właśnie w trakcie bolesnej transformacji – przemiany z gospodarki industrialnej w postindustrialną. Wraz z końcem epoki przemysłowej Dundee chyliło się ku upadkowi. Niegdyś potężny ośrodek handlu i przemysłu zaczął być postrzegany jako miasto zaniedbane, biedne i niebezpieczne.

Dlatego też władze miasta Dundee w swojej strategii rozwoju postawiły na cztery filary. Dwa z nich są związane z przemysłami kreatywnymi oraz kulturą i sztuką. Obecnie, po wielu latach prac, Dundee wyłania się jako jeden z ważniejszych ośrodków sztuki współczesnej w Wielkiej Brytanii. Wszystko to dzięki działalności dwóch instytucji artystycznych: Duncan of Jordanstone College of Art and Design oraz Dundee Contemporary Art. Pierwsza z nich, specjalizująca się w sztuce użytkowej, cieszy się rosnącą renomą za granicą z uwagi na rozwój w projektowaniu biżuterii oraz wzornictwa przemysłowego. Druga z instytucji, Dundee Contemporary Art, zajmuje się kulturalną animacją. Jest w posiadaniu przestrzeni kinowych i wystawowych oraz organizuje kursy i warsztaty dla mieszkańców.

W 2015 r. liczba instytucji kultury w Dundee powiększy się o kolejny ważny podmiot. Będzie nim filia prestiżowego londyńskiego Victoria & Albert Museum. Powstanie ono w samym centrum, wartej miliard funtów, inwestycji w przebudowę nabrzeża tego miasta. Celem Victoria & Albert Museum jest uzyskanie rangi jednej z najważniejszych galerii wzornictwa i centrum wystawowego w Wielkiej Brytanii. Tego rodzaju inwestycje w sektor kultury mają nie tylko poprawić wizerunek miasta. Władze Dundee wierzą, że dzięki temu wzmocnią rozwój miejskich ośrodków akademickich i pobudzą jeszcze bardziej biznes, ponieważ przyciągną do miasta utalentowanych studentów, naukowców i przedsiębiorców z całego świata [2] .

Podobne działania mają miejsce w skali ogólnobrytyjskiej. Jednym z najbardziej znanych przedsięwzięć jest program Great art for everyone 2008–2011 (Wielka sztuka dla każdego). Jest to kilkuletni projekt brytyjskiej Rady Sztuki z misją jeszcze szerszego otwarcia się sztuki na ludzi. O skali tego programu świadczy wysokość budżetu (1,6 mld funtów), który jest wypadkową krajowych funduszy oraz Loterii Narodowej. „Wielka sztuka dla każdego” powstała w wyniku krajowej debaty na temat sztuki, której wyniki pokazały, iż według brytyjskich obywateli sztuka może odegrać znaczącą rolę w ich życiu.

Jednym z instrumentów tego programu była realizacja dużych inwestycji w infrastrukturę kulturalną. Odnowiono Royal Shakespeare Company w Stratford-on-Avon. Zmodernizowano Grand Theatre w Leeds, który stał się nowym miejscem dla Opera North. Powstał nowy budynek dla Curve, Leicester Performing Arts Centre. Wybudowano kreatywny kampus w Aldeburgh, które stało się profesjonalnym ośrodkiem rozwoju dla muzyków, oraz centrum sztuki karnawału w Luton.

W ramach opracowywania strategii w różnych aspektach kultury (wspieranie różnorodności, internacjonalizacji, uczestnictwa w kulturze) stworzono granty dla sztuki – projekt skierowany do osób fizycznych i organizacji, o łącznej kwocie 154 mln funtów. Dodatkowo uruchomiono Cultural Leadership Programme – program skierowany do liderów sztuki mający stanowić pomoc w ich rozwoju. „Wielka sztuka dla każdego” zajęła się także wsparciem rozwoju rynku sztuki oraz galerii. Program Own Art (Sztuka na Własność) zakładał, że każdy nabywca dzieła sztuki może zaciągnąć nieoprocentowaną pożyczkę na ich zakup.

Wieloletni program brytyjskiej Rady Sztuki zdefiniował cztery strategiczne priorytety, które miały wpływ na opracowywanie i uruchamianie mechanizmów wspierających. Są nimi:

1. Media cyfrowe – rozwój nowych form kreatywności, nowych modeli biznesowych oraz nowych sieci przy pomocy mediów cyfrowych.

W skład tego priorytetu wchodzi trzyletni program badawczy odnoszący się do takich aspektów jak: cyfrowy rynek, rozwój cyfrowych form sztuki i publiczne zaangażowanie. Innym instrumentem jest wspieranie cyfrowych innowacji w postaci partnerstw, takich jak np. fundusz 4 Innovation for the Public (4iP) fund, zainicjowany przez stację telewizyjną Channel 4.

2. Sztuka wizualna – wzmocnienie współczesnej sztuki wizualnej.

Zawiera się w tym szerokie spektrum działań, od wykorzystania mediów cyfrowych do działalności artystycznej i kształtowania widowni, przez wspieranie innowacyjności i kształcenia zawodowego, po zwiększenie aktywności sztuki wizualnej. W ramach tego filaru wypracowano takie narzędzia jak:

– rozwój Inspire Fellowship (Stażu Inspiracji) – dla kuratorów sztuki z Afryki, Azji i Karaibów w celu zwiększenia ich obecności w galeriach i muzeach;
– kooperacja z National Trust (instytucją zajmującą się ochroną dziedzictwa narodowego) w zwiększaniu dostępu do sztuki publicznej;
– wzmocnienie wizerunku Liverpoolu jako centrum doskonałości sztuki wizualnej w skali narodowej i międzynarodowej;
– otwarcie w 2009 r. w Colchester największej we wschodniej Anglii galerii sztuki współczesnej;
– wsparcie artystów poprzez stworzenie dla nich miejsc pracy, stymulowanie rozwoju rynku oraz inicjatyw wspierających rozwój zawodowy;
– podnoszenie kompetencji kuratorskich i biznesowych przez organizacje oraz osoby związane ze sztuką wizualną.

3. Dzieci i młodzież – edukacja kulturalna: jako odbiorcy i uczestnicy sztuki.

Zadaniem tego filaru jest tworzenie strategicznych partnerstw edukacyjno-kulturalnych w celu współpracy i wymiany wiedzy, jak również inicjowanie takich programów jak Find Your Talent (Znajdź Swój Talent) jako sposób na wyzwalanie kreatywności i twórczych talentów u dzieci i młodzieży. Ponadto inwestuje się w nagrody Artsmark i Arts Awards oraz organizację World Young People’s Art Biennale (Biennale Sztuki Młodych) w 2013 r.

4. Londyn 2012 – wzmocnienie, poprzez globalne wydarzenia, wizerunku Wielkiej Brytanii jako lidera w dziedzinie kultury.

Igrzyska olimpijskie w Londynie zostały poprzedzone czteroletnią Olimpiadą Kulturalną, której głównym zadaniem było promowanie wyobraźni, kreatywności, wspólnot artystycznych oraz inspirujących indywidualności. Głównym narzędziem był projekt Artists Taking the Lead (Artyści Przodem) z budżetem 7 mln funtów. Uruchomiono też granty dla sztuki w celu wsparcia innowacyjnych projektów. Filar Londyn 2012 miał także przyczynić się do rozwoju plenerowych wydarzeń kulturalnych: festiwali i ulicznych teatrów [3] .

Znaczenie i oddziaływanie kultury oraz przemysłów kultury jest w tym kraju na bieżąco monitorowane. Według danych British Film Institute z 2011 r. suma bezpośredniego wpływu sektora filmowego na PKB Wielkiej Brytanii wyniosła 3,8 mld funtów. Nie inaczej jest, gdy spojrzy się na zależność pomiędzy kulturą a turystyką. Według danych organizacji UK Music z 2009 r. brytyjska turystyka muzyczna (która jest głównie związana z festiwalami muzycznymi) wygenerowała dla tamtejszej gospodarki dodatkowe 1,4 mld funtów oraz przyciągnęła do tego kraju ponad 7,7 mln turystów [4] . W połowie 2013 r. brytyjski ośrodek Centre for Economics and Business Research zbadał, jak wygląda zwrot z inwestycji w przypadku inwestycji publicznych pieniędzy w kulturę w Wielkiej Brytanii. Okazuje się, że 1 funt ulokowany w tę sferę przynosi 4 funty zysku. Ponadto w 2011 r. wartość dodana dostarczona przez sektor kultury do PKB tego kraju wyniosła prawie 6 mld funtów. Każde miejsce pracy w przemysłach kultury generuje kolejne 2,5 miejsca pracy w ich otoczeniu. 856 mln funtów – to suma, jaką turyści wydają w tym kraju z potrzeb lub przyczyn kulturalnych [5] .

8.2. Niemcy: federacja kultury.

Z uwagi na podział administracyjny kwestie kultury i przemysłów kultury znajdują się w gestii 16 krajów związkowych. Zagadnieniami uporządkowania i uregulowania znaczenia polityki kulturalnej poszczególne landy zajmują się od połowy lat 90. ubiegłego wieku [6] . Pierwsze działania, mające na celu uporządkowanie znaczenia przemysłów kultury, pojawiły się w Nadrenii Północnej-Westfalii (1992), Meklemburgii (1997) oraz Bremen (1999) [7] . Państwo zajęło się tą tematyką w 2002 r. W tym czasie powołano Kulturstiftung des Bundes – Federalną Fundację ds. Kultury, które to ciało miało scalać wszelkie kwestie związane z kulturą na poziomie centralnym oraz współpracować ze Związkową Fundacją ds. Kultury zrzeszającą przedstawicieli 16 landów niemieckich.

Zmiany w postrzeganiu tej sfery pojawiły się wraz z przekształceniem Berlina w nową stolicę Niemiec, na początku lat 90. ubiegłego wieku, kiedy doszło do zjednoczenia Niemiec Wschodnich i Zachodnich. Ta nowa sytuacja wymogła na niemieckich decydentach inne spojrzenie na kulturę. Berlin Wschodni, będąc integralną częścią stolicy Niemiec, potrzebował natychmiastowej pomocy finansowej w zakresie dziedzictwa narodowego i kultury. Jesienią 2007 r. Bundestag uchwalił powołanie funduszu ds. kultury z budżetem 400 mln euro. Połowa tej sumy miała automatycznie zostać przeznaczona na odbudowanie opery berlińskiej. Na początku 2008 r. pomiędzy landem Berlin a rządem federalnym doszło do podpisania Hauptstadtfinanzierungsvertrag – specjalnego kontraktu finansowego dla stolicy Niemiec do końca 2017 r. W myśl tej umowy w ramach Funduszu Stolicy Kultury rząd federalny będzie w dalszym ciągu wspierał rozwój kultury w stolicy Niemiec.

Zanim Bundestag zajął się kulturą Berlina, w 2006 r. rząd federalny przyjął ustawę o wspieraniu rodzimej branży filmowej, przeznaczając na ten cel 60 mln euro rocznie [8] . Z kolei rok wcześniej stolica Niemiec doczekała się swojego raportu na temat potencjału sektorów kultury [9] .

Kwestie związane z kulturą i sektorem kultury były tematem działań niektórych centralnych ciał decyzyjnych. Pod koniec 2009 r. federalny komisarz kultury i mediów zaprezentował zmiany w zapisach prawa autorskiego. Zapewniały one samozatrudnionym artystom ubezpieczenie społeczne. Poza tym co jakiś czas powraca w Niemczech kwestia edukacji kulturalnej. Kolejnym przełomem w podejściu do kultury w tym kraju był rok 2007, kiedy to Bundestag opublikował raport Culture in Germany. W głównej mierze odnosił się on do kwestii polityki kulturalnej wraz z 400 rekomendacjami na ten temat [10] .

W tym samym roku niemiecki oddział UNESCO opublikował dokument, który naświetlał sprawę wpływu kultury na sprawy ekonomiczne. Opracowanie Culture and Creative Industries in Germany podsumowywało wszelkie działania niemieckich miast i landów w kwestii sektorów kultury. Dokument zawierał także jedne z pierwszych danych na temat skali oddziaływania sektorów kultury na PKB kraju. Według danych z 2004 r. ich udział w tym aspekcie wyniósł 1,6% (36 mld euro). Sektory kultury generowały dla niemieckiej gospodarki więcej wartości dodanej niż sektor energetyczny (1,5%) czy rolniczy (1,1%). Ponadto odpowiadały za ponad 150 tys. miejsc pracy. Analiza zawarta w raporcie pokazywała także różnicę pomiędzy sektorem kultury a sektorem kreatywnym w tym państwie.

Do przemysłów kultury zaliczono dziewięć branż: wydawnictwa, produkcja filmowa, szeroko pojęte media, muzykę, prasę, muzea i wystawy, sprzedawców dóbr kultury, biura architektoniczne i wzornictwo. Przez kilkanaście lat w niemieckich landach pojawiło się kilka ośrodków tworzących autorskie szkoły designu. Mowa tu o Hamburgu, Hesji, Nadrenii Północnej -Westfalii oraz Badenii-Wirtemberdze.

Kontynuacją badań na temat sektorów kultury i kreatywnych był raport Przemysły kultury i kreatywne w Niemczech przygotowany dla Federalnego Ministerstwa Gospodarki i Technologii. Opracowanie, które ukazało się w 2009 r., skupiało się na podkreśleniu właściwości przemysłów kultury i tendencji, które się przed nimi rysują. Wtedy po raz pierwszy zaprezentowano mapę drogową – zestaw instrumentów, które powinny zostać wdrożone w celu wsparcia rozwojowego tych sektorów. Zakładały one m.in.:

1. Adaptację istniejących programów wsparcia innowacyjnej gospodarki do specyfiki przemysłów kultury.
2. Stworzenie sieci ekspertów, którzy służyliby pomocą i radami wszystkim podmiotom zaangażowanym w rozwój sektora kultury.
3. Stworzenie definicji „innowacyjności” pod kątem m.in. przemysłów kultury.
4. Uruchomienie federalnej platformy dla wszystkich graczy związanych z sektorami kultury.
5. Wypracowanie finansowych instrumentów wsparcia.
6. Rozszerzenie działalności wsparcia dla działań za granicą (targi branżowe).
7. Dalsze prace nad rozwojem rozwiązań finansowych na małą skalę (przeważnie mikrofirm).
8. Stały monitoring środowiska, bieżące zbieranie danych pokazujących znaczenie sektora kultury, które z kolei posłużą jako punkt wyjścia w tworzeniu ram rozwiązań dla przemysłów kultury [11] .

Podobnie jak przypadku Glasgow czy Dundee, także Niemcy mogą pochwalić się przykładem zmiany miasta, regionu poprzez rozwój przemysłów kultury. Jest nim najnowsza historia Essen i Zagłębia Ruhry. Ten okręg do połowy lat 80. XX w. był znany z wydobycia węgla kamiennego i rozwiniętych wokół niego przemysłów. Niestety, 150 lat świetności musiało się kiedyś zakończyć. Niemiecki węgiel stał się mało konkurencyjny w stosunku do węgla z Chin czy Brazylii. Cały obszar Zagłębia Ruhry załamał się gospodarczo i popadł w marazm.

Programując działania mające łagodzić niekorzystną sytuację w tym regionie, postawiono na inwestycje w kulturę. Powstała Fundacja Zollverein (od nazwy największej w regionie kopalni węgla), która została założona przez region Nadrenii Północnej-Westfalii oraz miasto Essen. Przemiany zaczęły się w połowie lat 90. Tereny przemysłowe poddano procesowi rewitalizacji, umieszczając na tym obszarze centra kultury, muzea, sale koncertowe, ośrodki nowoczesnego tańca, galerie oraz studia projektowe.

Dodatkowo zostało to wsparte przez działalność Kultursekretariat – Sekretariatu Kultury – samorządowej instytucji kultury, która od lat 70. ubiegłego wieku promuje współczesną kulturę tego regionu w zagranicznych aglomeracjach. Środki z budżetu tego podmiotu, w wysokości 2,5 mln euro, są kierowane na tworzenie nowych projektów artystycznych, kształcenie nowych twórców oraz współpracę międzynarodową.

Wielkim osiągnięciem dla Essen było zdobycie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury, co pozwoliło pokazać szerszemu otoczeniu i rozpropagować niemiecki model radzenia sobie z postindustrialną transformacją za pomocą działań z zakresu kultury i stymulowania rozwoju przemysłów kultury [12] . Innym pobocznym efektem kulturalnej metamorfozy Zagłębia Ruhry było powstanie Barometru trendów w przemysłach kultury i kreatywnych, opracowanego przez naukowców i studentów z Międzynarodowej Szkoły Zarządzania w Dortmundzie (ISM) [13] .

8.3. Francja: działania resortowe.

We francuskich realiach nie występuje podział na sektory kreatywne i sektory kultury. Francja nie jest w tym temacie odosobniona, bo podobnie jest także w Hiszpanii. Cała gałąź gospodarki związana z wartościami kulturalnymi, artystycznymi i chronionymi prawem autorskim jest definiowana jako „przemysły kultury”. Chociaż terminologia francuska jest w istocie modyfikacją określenia „przemysły kreatywne” opracowanego pod koniec lat 90. w Wielkiej Brytanii. W skład sektorów kultury we Francji wchodzą: architektura, działalność audiowizualna (telewizja, radio, film), sztuki sceniczne, biblioteki, rynek sztuki i sztuki wizualne, wydawnictwa, muzea oraz muzyka [14] .

Dominującymi gałęziami przemysłów kultury w tym kraju są: gry komputerowe oraz branża audiowizualna. Według danych z 2011 r. francuski sektor elektronicznej rozrywki był wyceniany na 52 mld euro i jest drugim (po brytyjskim) największym tego rodzaju sektorem w Europie. Z kolei pod względem ilości produkcji (za którymi stoi 300 firm zatrudniających 5 tys. osób) jest to druga branża na świecie, ustępuje w tej dziedzinie tylko USA [15] . Niezwykle ważnym sektorem kultury w tym kraju jest branża audiowizualna, o czym świadczy chociażby spór prezydenta Francji z Unią Europejską o uwzględnienie tej branży w rozmowach odnośnie do umowy o wolnym handlu pomiędzy USA a Wspólnotą Europejską [16] . Francja jest uznawana za drugiego na świecie eksportera filmów. Dlatego też w działania na rzecz tego sektora kultury stale zaangażowane jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych [17] .

Przemysł filmowy we Francji jest, podobnie jak w USA, w centrum zainteresowań funduszy inwestycyjnych. Przykładem na to jest Institute for the Financing of Cinema and Cultural Industries (IFCIC). Jest to fundusz stworzony z większościowym udziałem francuskich banków. Oferuje gwarancje bankowe – do 50–70% budżetu filmu. Od 2006 r. działania IFCIC są także otwarte na branżę muzyczną [18] .

Zainteresowanie francuskim sektorem muzycznym ze strony funduszy inwestycyjnych nie powinno dziwić, ponieważ od wielu lat jest on traktowany jako eksportowy towar narodowy. Szacuje się, że 30% tworzonych nagrań we Francji znajduje nabywcę za granicą. W tym celu od wielu lat prowadzi się kompleksowe działania wspierające francuską muzykę poza krajem. Współpracują w tej materii Institut français oraz French Music Export Office [19] . Francja dba także o rozwój sektorów kultury w dobie digitalizacji. W związku z tym zleciła w połowie 2012 r. Pierre’owi Lescure’owi – byłemu szefowi grupy Canal+ – przygotowanie ram dla nowej wersji polityki kulturalnej. Założenia tego dokumentu opierają się na trzech filarach:

1. Zadbaniu o publiczny dostęp do dóbr kultury w sieci.
2. Stworzeniu nowych form finansowania oraz usprawnieniu kwestii związanych z egzekwowaniem honorarium za wykorzystanie danego dobra w sieci.
3. Lepszej adaptacji praw autorskich do realiów [20] .

8.4. Holandia: sektory kultury synonimem sektorów kreatywnych.

W przeciwieństwie do Francji w Holandii nieznane jest sformułowanie „sektor kultury” lub „przemysły kultury”. Badania na temat znaczenia sektorów opartych na prawach autorskich (copyright-based industries – inne określenie przemysłów kreatywnych) są prowadzone już od lat 80. ubiegłego wieku. SEO Amsterdam Economics, ośrodek badawczy powiązany z Uniwersytetem w Amsterdamie, stworzył uniwersalną klasyfikację tej części gospodarki. Podzielono ją na 11 kategorii: prasa i literatura, fotografia, sztuki wizualne i muzea, muzyka oraz produkcje teatralne i operowe, film i wideo, radio i telewizja, oprogramowanie, multimedia i Internet, badania, design oraz architektura i reklama, zbiorowe zarządzanie prawami jednostek [21] .

Wszelkie polityki wsparcia, które np. we Francji dotyczyłyby sektora kultury, są w Holandii automatycznie przydzielone do przemysłów kreatywnych. Działania tamtejszego rządu idą w kierunku rozwijania współpracy pomiędzy organizacjami oraz ustawicznego kształcenia i zarządzania wiedzą. Jednym z narzędzi, które mają pobudzać ducha przedsiębiorczości u artystów, był program Artists & Cultural Entrepreneurship. Jego głównym zadaniem było stworzenie zachęt i pomocy dla artystów oraz organizacji kulturalnych w rozwoju ich profesji, za pośrednictwem szkoleń, seminariów, spotkań networkingowych, jak również wskazanie sposobów dywersyfikacji dochodów. W latach 2002–2007 kurs ten skończyło 12 tys. artystów [22] .