Rozdział 3. Ocena zdolności kredytowej.

Czym jest zdolność kredytowa?

Zgodnie z artykułem 70 ust.1 Ustawy – Prawo bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 roku: przez zdolność kredytową rozumie się zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. Kredytobiorca jest obowiązany przedłożyć na żądanie banku dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny tej zdolności. Z perspektywy instytucji udzielającej kredytu zdolność kredytowa konsumenta opisuje ryzyko związane z udostępnieniem kredytu lub pożyczki. W Internecie można natknąć się na szereg kalkulatorów pozwalających na samodzielne obliczenie zdolności kredytowej [1] . Korzystając z nich, można przyjąć perspektywę banku, który na podstawie informacji przedstawionych przez konsumenta ubiegającego się o kredyt będzie musiał dokonać oceny ryzyka związanego z tym kredytem lub pożyczką. Nie zawsze oczywiście nasza własna ocena i ocena banku będą się w tym względzie pokrywać, ale z pewnością dadzą pierwszą wskazówkę dotyczącą tego, na co możemy liczyć w naszych staraniach o kredyt lub pożyczkę.

Jak banki szacują zdolność kredytową?

Banki, pomimo iż mają pewną swobodę w ocenie zdolności kredytowej klienta, nie mają w tym względzie pełnej dowolności i muszą respektować rekomendacje Komisji Nadzoru Finansowego, która ustala zasady, którymi muszą kierować się banki w ocenie tej zdolności. Banki stosują własne, autorskie sposoby oceny zdolności kredytowej, bazujące niekiedy na skomplikowanych algorytmach. Dla klienta oznacza to, że odmowa przyznania kredytu w jednym banku nie musi wcale zamykać drogi w staraniach o uzyskanie kredytu w innym banku.

W ocenie zdolności kredytowej uwzględnianych jest szereg czynników:

- mierzalnych, związanych z poziomem dochodu dyspozycyjnego wnioskodawcy (czyli kwotą dochodu, która pozostanie do dyspozycji kredytobiorcy po zapłaceniu wszystkich stałych obciążeń finansowych, takich jak: raty zaciągniętych kredytów i pożyczek, koszty utrzymania mieszkania lub domu, alimentów oraz wszelkich innych stałych zobowiązań), a także liczbą osób w gospodarstwie domowym kredytobiorcy oraz okresem kredytowania,

- niemierzalnych, zwłaszcza określających dotychczasową historię kredytową kredytobiorcy, w tym głównie terminowość w spłacaniu wcześniejszych kredytów, stabilność dochodów oraz ogólną sytuację finansową wnioskodawcy.

Do podstawowych parametrów określających zdolność kredytową kredytobiorcy można zaliczyć:

Wysokość dochodów wnioskodawcy.
Wysokość dochodu ma bezpośredni wpływ na zdolność kredytową. Z reguły przyjmuje się, że raty kredytów nie mogą przekraczać określonej części dochodu miesięcznego. Do tego dochodzą stałe wydatki związane z bieżącym utrzymaniem, takie jak: czynsz, gaz, prąd, woda, rachunki telefoniczne, jedzenie itp. Osoby o niskich dochodach mogą mieć trudności z zaciągnięciem jakiegokolwiek kredytu, jeśli bank uzna, że podstawowe wydatki pochłaniają zdecydowaną większość uzyskiwanego przez nie miesięcznego dochodu.

Liczbę osób w gospodarstwie domowym.
Większa liczba osób w gospodarstwie domowym zwykle zmniejsza zdolność kredytową klienta. Jednak nie stosuje się tu prostego przeliczenia dochodów wszystkich członków rodziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym na liczbę osób, które je tworzą. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy poziom dochodów jest wysoki.

Liczbę i wartość spłacanych zobowiązań.
Banki w ocenie zdolności kredytowej klienta sprawdzają liczbę i wartość innych zaciągniętych i obecnie spłacanych zobowiązań, takich jak: inne kredyty, limity w posiadanych przez wnioskodawcę kartach kredytowych (nawet nie użytkowanych!) i wysokość limitu debetowego w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym (tego, na który trafia wynagrodzenie klienta i inne uzyskiwane przychody).

Okres kredytowania.
Wydłużanie okresu kredytowania powoduje zwiększenie zdolności kredytowej klienta. Należy tu jednak pamiętać o stosowanych przez banki ograniczeniach związanych z wiekiem kredytobiorcy (lub starszego z kredytobiorców), który nie powinien przekraczać 70 lat lub niekiedy 75 lat w momencie spłaty ostatniej planowanej raty kredytu.

Historię kredytową klienta.
Brak historii kredytowej wcale nie jest sytuacją korzystną dla kredytobiorcy, ponieważ uniemożliwia bankowi ocenę rzetelności płatniczej. Taką historię tworzą nawet drobne zakupy na raty, czy też korzystanie z kart kredytowych. Oczywiście sytuacja takich klientów z perspektywy możliwości uzyskania kredytu będzie i tak o wiele lepsza, aniżeli sytuacja osób z odnotowaną historią zaległych płatności. Bank oceniając ryzyko, w tym przypadku będzie brał pod uwagę okoliczności powstałego zadłużenia, ponieważ takie zadłużenia mogą także powstawać bez świadomości klienta (np. gdy otrzymał on „gratisowo” kartę kredytową, która została mu udostępniona w pierwszym roku całkowicie za darmo, jednak w kolejnym okresie wymaga uiszczenia opłaty, o czym klient nie zawsze wie). Zdecydowanie najlepiej oceniana jest przez banki sytuacja kredytowa osób, które korzystały z dłużnych produktów bankowych (kredytów, kart kredytowych itp.) i regularnie spłacały związane z nimi zobowiązania finansowe.

Stabilność i formę osiąganych dochodów.
Najwyżej oceniani są kredytobiorcy uzyskujący dochody z umowy o pracę na czas nieokreślony, które z perspektywy banku dają największą rękojmię stabilności. Inne możliwe formy uzyskiwania dochodu, takie jak: umowa o pracę na czas określony, prowadzenie własnej działalności gospodarczej, umowa o dzieło czy umowa zlecenie takiej pewności nie dają, jednak absolutnie nie dyskwalifikują wnioskodawcy z możliwości ubiegania się o kredyt i otrzymania go. W przypadku każdej z form uzyskiwania dochodu banki stosują zróżnicowane wymogi odnośnie zaświadczeń i dokumentów, jakie należy przedłożyć wraz z wnioskiem kredytowym, i inaczej takie dochody oceniają.

Ogólną sytuację finansową klienta.
Bezpieczeństwo finansowe dla banku w związku z udzielanym kredytem zwiększy posiadanie przez klienta niezadłużonych aktywów, takich jak inne nieruchomości, lokaty pieniężne, akcje, obligacje itp.

Wysokość wkładu własnego.
W przypadku kredytów hipotecznych możliwość zapewnienia przez klienta wkładu własnego na część wartości nieruchomości nie tylko zwiększa jego zdolność kredytową, ale także stanowi świadectwo rozsądnego gospodarowania środkami finansowymi, co zwiększa poczucie bezpieczeństwa dla banku.

Symulacja zdolności kredytowej przeprowadzona dla kilku wybranych, typowych sytuacji da następujące wyniki:

- singiel lub singielka osiągający miesięczny dochód netto w wysokości 3 tys. zł, mający miesięczne zobowiązania finansowe w wysokości 1 tys. zł i przyznane w banku limity na karty kredytowe i limity debetowe na łączną kwotę 5 tys. zł – może liczyć na kredyt hipoteczny, na okres 30 lat w wysokości zaledwie 55 tys. zł;

- przy powyższych warunkach zdecydowaną poprawę zdolności kredytowej można uzyskać dzięki rezygnacji z kart kredytowych i limitów debetowych w koncie (z których przecież i tak nie zawsze się korzysta, zwłaszcza z limitu debetowego lub drugiej karty) do wysokości ok. 150 tys. zł, co zakup kawalerki czyni już bardziej realnym (rata ok. 270 zł miesięcznie);

- młode, bezdzietne małżeństwo osiągające miesięczny dochód netto w łącznej wysokości 6 tys. zł, mające miesięczne zobowiązania finansowe w wysokości 1 tys. zł i przyznane w banku limity na karty kredytowe i limity debetowe na łączną kwotę 5 tys. zł – może liczyć na kredyt hipoteczny, na okres 30 lat w wysokości ok. 440 tys. zł (rata ok. 2 170 zł miesięcznie);

- to samo młode małżeństwo z dwójką dzieci przy innych warunkach analogicznych do powyższych – może uzyskać kredyt hipoteczny na okres 30 lat w wysokości ok. 410 tys. zł (rata ok. 1 970 zł miesięcznie).

Ubiegając się o kredyt hipoteczny w obcej walucie, zgodnie z tzw. rekomendacją S, zdolność kredytowa wnioskodawcy powinna pozwolić na zaciągnięcie kredytu w kwocie przewyższającej o 20% kwotę kredytu, o jaką kredytobiorca występuje.

Dla banku nie ma większego znaczenia źródło uzyskiwanych dochodów, istotna jest po prostu stabilność tych dochodów. Zatem o kredyt hipoteczny mogą ubiegać się zarówno osoby zatrudnione w oparciu o umowę o pracę, jak i ci, którzy zarabiają pieniądze na podstawie umów o dzieło czy zlecenie oraz osoby prowadzące działalność gospodarczą (tutaj oczywiście znaczenie ma zarówno część przychodowa, jak i generowane z działalności koszty, które mogą pomniejszyć dochód netto przyjmowany do badania zdolności kredytowej).

Jak zwiększyć zdolność kredytową?

Nawet jeśli pierwsze badanie zdolności kredytowej klienta pokazuje jej zbyt niską wysokość w stosunku do zakładanej kwoty kredytu, niekoniecznie musi to oznaczać rezygnację z poszukiwania innych rozwiązań. Poza wcześniej już wskazywaną możliwością skierowania się do innego banku, który stosując nieco inne kryteria badania zdolności kredytowej, być może określi ją na innym, korzystniejszym dla wnioskodawcy poziomie, można wskazać kilka sposobów na podwyższenie wskaźnika zdolności kredytowej.

Najpopularniejsze i najbardziej skuteczne metody podnoszenia zdolności kredytowej to:

1. Redukcja wysokości kredytu – kredytodawca ocenia wniosek kredytowy na warunkach zdefiniowanych przez wnioskodawcę, a więc także w oparciu o wysokość kredytu, o który klient występuje. Niekiedy nawet niewielkie obniżenie wysokości wnioskowanego kredytu może skutkować na tyle znaczącym podniesieniem zdolności kredytowej wnioskodawcy, że upoważni go do starań o zaciągnięcie kredytu w określonej wysokości.
2. Wydłużenie okresu kredytowania – rozłożenie spłaty na dłuższy okres zmniejszy wysokość comiesięcznej raty, a tym samym spowoduje wzrost zdolności kredytowej. Kredytobiorca zapłaci w ogólnym rozrachunku za kredyt więcej z powodu wyższych odsetek, ale dla niektórych kredytobiorców może to być jedyne rozwiązanie, umożliwiające uzyskanie kredytu w wysokości, która pozwoli sfinansować realizację inwestycji.
3. Zmiana rodzaju raty – zastąpienie rat malejących ratami stałymi będzie skutkować wzrostem całkowitego kosztu kredytu (przy ratach malejących następuje szybsza spłata odsetek), ale podobnie jak przy wydłużeniu okresu kredytowania może być jedynym rozwiązaniem w sytuacji zbyt niskiej zdolności kredytowej).
4. Spłata innych zobowiązań – jak to pokazano na powyżej symulowanym przykładzie, wszelkie zobowiązania kredytodawcy, nawet te, które zostały mu jedynie udostępnione, a z których może wcale nie korzystać (takie jak karty kredytowe, limit debetowy w rachunku bankowym), potrafią istotnie zmniejszyć zdolność kredytową. Planując wystąpienie z wnioskiem kredytowym, warto rozważyć likwidację niepotrzebnych zobowiązań.
5. Wybór odpowiedniego kredytodawcy – różnice pomiędzy ofertami kredytodawców mogą być znaczne, co wynika z odmiennego podejścia do liczenia zdolności kredytowej. W pierwszej kolejności warto skontaktować się z bankiem, w którym prowadzimy główny rachunek lub z którym współpracujemy najdłużej. On jest w stanie najlepiej prześledzić historię dotychczasowej współpracy i – jeśli ta ocena wypada pozytywnie – zaakceptować korzystniejsze warunki kredytowania.
6. Zmiana waluty – najwyższa zdolność kredytowa zostanie wyliczona dla kredytu udzielonego w złotych polskich. Wybór przez kredytobiorcę waluty obcej jako waluty kredytu wiąże się dla banku z dodatkowym ryzykiem wahań kursowych, w związku z czym dla kredytów udzielanych w walucie obcej banki stosują odmienny algorytm liczenia zdolności kredytowej.
7. Dodatkowy współkredytobiorca – wobec braku satysfakcjonującego poziomu zdolności kredytowej rozwiązaniem może być pozyskanie kolejnego lub kolejnych kredytobiorców. W takiej sytuacji bank zsumuje wysokość wynagrodzenia wszystkich kredytobiorców, co zwiększy wskaźnik zdolności kredytowej. Kredytobiorca podejmuje zobowiązanie solidarnej spłaty kredytu, co zasadniczo ogranicza krąg takich osób właściwie do najbliższej rodziny.

Czym jest Biuro Informacji Kredytowej (BIK)?

Na początku lat 90. XX w. nie istniał żaden system wymiany informacji o kredytobiorcach, a jedynym źródłem weryfikacji tych danych były własne rejestry banków. W sytuacji, gdy kredyt chciała zaciągnąć osoba nieposiadająca w danym banku rachunku lub niekorzystająca wcześniej z produktów kredytowych tego banku, jedynym źródłem weryfikacji danych deklarowanych przez wnioskodawcę były zaświadczenia o wysokości przychodów wystawiane przez pracodawcę, których prawdziwość można było jedynie sprawdzić telefonicznie. Ten sposób pozyskiwania przez banki informacji nie był jednakże w stanie ustrzec ich przed pożyczaniem pieniędzy klientom, którzy byli „zadłużeni po uszy” w innych bankach. Analiza zdolności kredytowej klienta nie miała większej wartości, gdy sam klient ukrywał przed bankiem niewygodne dla niego informacje. Sytuacja zmieniła się dopiero wówczas, gdy w 1997 roku powstało Biuro Informacji Kredytowej (BIK). Instytucja ta odnotowuje każde opóźnienie w spłacie kredytu lub pożyczki, przekroczenie limitu debetowego w koncie i na kartach kredytowych. Stanowi największą bazę informacji na temat potencjalnych kredytobiorców, gromadząc dane o 115 mln rachunków i operacjach dokonywanych przez 22 mln Polaków [2] . Źródłem zasilenia BIK są informacje przekazywane co miesiąc przez instytucje sektora bankowego. Od 2001 roku BIK wygenerował dla sektora bankowego ponad 210 mln raportów, zawierających historie kredytowe klientów. Obecnie współpracuje z 98% polskich instytucji sektora bankowego, w tym z 42 bankami komercyjnymi, 572 bankami spółdzielczymi i 55 SKOK-ami. Warto zaznaczyć, że aż 90% rekordów zapisanych w BIK to informacje pozytywne [3] .

Instytucje sektora bankowego bardzo chętnie sięgają po dane udostępniane przez BIK, ponieważ znajdą tam wiarygodne informacje o aktywności kredytowej klientów i ich „moralności płatniczej”. Nie jest to jednak baza zamknięta dla instytucji. Mogą z niej także korzystać osoby fizyczne. Najczęściej sprawdzamy naszą historię kredytową w Biurze Informacji Kredytowej przed zaciągnięciem nowego kredytu lub w celu weryfikacji odmowy uzyskania kredytu w banku (59%). Inne powody to: sprawdzenie kwoty zaległości do spłaty (14%), monitorowanie stanu własnych zobowiązań (8%), ciekawość (8%) i chęć sprawdzenia, czy poręczony kredyt jest spłacany (3%).

Ile kosztuje raport BIK?

Zamawiając raport BIK, można wybrać spośród trzech rodzajów raportu:

1. Informacja Ustawowa – udostępniana bezpłatnie co pół roku, zawiera podstawowe dane o kredytobiorcy, na podstawie ustawy o ochronie danych osobowych.
2. Raport PLUS – można z niego poznać pełną historię kredytową, wraz z zapytaniami ze strony banków. Jego cena to 30 zł (za raport w języku angielskim trzeba zapłacić 40 zł, a w językach polskim i angielskim 55 zł);
3. Raport PLUS z informacją o Ocenie Punktowej – zawiera dodatkowo syntetyczną ocenę historii kredytowej klienta przedstawioną w postaci liczbowej (tzw. scoring). Jego cena to 35 zł (raport w języku angielskim kosztuje 45 zł, a wersja dwujęzyczna – 60 zł).

Zamówienie na raport można przesłać bezpośrednio na adres Biura Informacji Kredytowej po uprzednim wypełnieniu wniosku zamieszczonego na stronie internetowej biura lub zamówić przez system bankowości internetowej niektórych banków, o ile posiada się tam rachunek (taką funkcjonalność oferują chociażby PKO BP i Inteligo).

Co zawiera raport BIK?

Objętość raportu kredytowego BIK może sięgać nawet kilkudziesięciu stron, jeśli klient jest aktywny na rynku kredytowym. Składają się na niego dwie podstawowe części prezentowane w sposób tabelaryczny: dane sumaryczne ogólne i dane sumaryczne szczegółowe.

W części zatytułowanej Dane sumaryczne ogólne znajduje się podsumowanie zapytań kredytowych oraz rachunków kredytowych. Odnotowana jest w nim liczba zapytań wymienionych z nazwy banków, które kiedykolwiek zasięgały informacji o danej osobie w podziale na: zapytania kredytowe (kierowane do BIK przy okazji składania wniosku kredytowego lub powiązania z takim wnioskiem, np. jako poręczyciel), zapytania monitorujące (śledzące historię kredytową klienta, na którym ciążą zobowiązania z tytułu kredytu lub który go poręcza) oraz zarządzanie klientem (które bank wykorzystuje dla oceny możliwości zaproponowania takiemu klientowi spersonalizowanej oferty kredytowej). W części ogólnej znajdzie się także zestawienie rachunków kredytowych w podziale na: kredyty ratalne, limity (karty kredytowe, limity w rachunku) oraz pozostałe.

W części szczegółowej raportu każde zapytanie jest przestawione z detalami określającymi powód zainteresowania banku i datę zapytania. Dane dotyczące rachunków kredytowych są prezentowane przy uwzględnieniu kredytów aktualnie spłacanych (otwartych), jak i spłaconych lub spisanych na straty (zamkniętych). W przypadku rachunków otwartych raport prezentuje informacje o statusie płatności w następującym układzie: zaległość 0-30 dni, zaległość 31-90 dni, zaległość 91-180 dni, zaległość powyżej 180 dni, windykacja, egzekucja. Każdy zapis wskazujący na zobowiązanie przeterminowane może oznaczać dla kredytobiorcy problem w staraniach o uzyskanie kolejnego kredytu. Należy mieć jednak świadomość, że nie zawsze raport zawiera aktualne dane bądź zawiera informacje o zobowiązaniu, o istnieniu którego nie mieliśmy pojęcia (np. zaległość na nieużywanej karcie kredytowej powstała w związku z roczną opłatą za użytkowanie). Zamówienie raportu, zwłaszcza tuż przed podjęciem działań o udzielenie kredytu hipotecznego, powinno służyć weryfikacji takich informacji, które będą negatywnie wpływać na naszą zdolność kredytową. W sytuacji, gdy raport zawiera informacje niezgodne z rzeczywistością, można zażądać od banku, który zamieścił, a później nie usunął wpisu, jego sprostowania.

Scoring.

Dla pełnego obrazu zdolności kredytowej wnioskodawcy banki stosują ocenę wiarygodności kredytowej, tzw. scoring. W tej ocenie, poza wnioskami płynącymi z raportu BIK, uwzględnia się wysokość zarobków, wiek , wykształcenie, zawód i miejsce zamieszkania wnioskodawcy. Scoring jest systemem punktowym, w którym suma punktów uzyskanych w wyniku oceny wnioskodawcy stanowi podstawę oszacowania ryzyka, że udzielony kredyt nie zostanie spłacony. Niska punktacja w najlepszym przypadku będzie wiązać się z gorszymi warunkami przyznania kredytu (np. wyższym oprocentowaniem czy koniecznością przedstawienia dodatkowych zabezpieczeń spłaty kredytu), w najgorszym – odmową udzielenia kredytu. Niewiele osób ma też świadomość, że częste zapytania w bazie BIK zmniejszają scoring klienta, dlatego nie należy szafować swoją zgodą na badanie naszej zdolności kredytowej.

Zdolność kredytowa Polaków. [4]

We wrześniu 2013 roku Dom Kredytowy Notus i MarketMoney.pl przeprowadziły analizę, z której wynika, że średnia zdolność kredytowa modelowej polskiej rodziny [5] wyniosła 397 tys. złotych. Z kolei modelowy singiel mógł otrzymać 216 tys. złotych [6] .

Dla oceny zdolności kredytowej Polaków przy zaciąganiu kredytów hipotecznych największy wpływ od 2014 roku będzie mieć nowelizacja tzw. rekomendacji S wprowadzonej przez Komisję Nadzoru Finansowego. W przeciwieństwie do obowiązującego do końca 2013 roku sposobu liczenia zdolności kredytowej dla okresu kredytowania wynoszącego 25 lat (nawet gdy kredyt hipoteczny jest udzielany na okres dłuższy), nowelizacja wydłuży go do 35 lat, co znacząco podniesie osobom młodym wskaźnik zdolności kredytowej. Ponadto zmianie ulegnie sposób ustalania maksymalnego poziomu zobowiązań w relacji do dochodów (tzw. współczynnika DtI). Obecnie wynosi on 65% w przypadku osiągających dochody powyżej średniej krajowej oraz 50% dla osób zarabiających mniej niż wynosi średnia krajowa. Po nowelizacji banki będą miały swobodę w kształtowaniu poziomu tego wskaźnika.