Podrozdział 1. Prawo autorskie w umowie o dzieło

W ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako: ustawa) została uregulowana problematyka przejścia autorskich praw majątkowych. Ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie do jej postanowień poszczególnych typów umów prawa autorskiego, nawet tych najczęściej występujących w obrocie, jak chociażby umowa wydawnicza, a jedynie odniósł się do kwestii przeniesienia autorskich praw majątkowych oraz udzielenia licencji (wyłącznej lub niewyłącznej) na korzystanie nich. Brak nazwanych umów prawa autorskiego w polskim systemie prawnym jest jednym z najczęściej krytykowanych aspektów tej gałęzi prawa.
W związku z powyższym dla przejścia praw do utworów w rozumieniu prawa autorskiego kontrahenci często posługują się przepisami ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (dalej jako: k.c.) w części dotyczącej zobowiązań, poprzez posiłkowanie się bądź to konstrukcjami konkretnych umów nazwanych, bądź też formułowanie treści stosunku prawnego opierającego się na postanowieniach części ogólnej zobowiązań z uwzględnieniem regulacji zawartych w ustawie. Istotną rolę w praktyce odgrywa umowa o dzieło . Zasadniczo niemalże wszystkie umowy o dzieło przyszłe nieistniejące w momencie jej zawierania, a mające dopiero powstać na zamówienie korzystającego, przybierają właśnie taką formę.
W pierwszej kolejności warto przytoczyć kodeksową definicję, zgodnie z którą: „przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia” . Przewidziane w ustawie regulacje dotyczące różnych form przejścia autorskich praw majątkowych zostały już dokładnie omówione w rozdziale 17 niniejszego opracowania, dlatego nie ma potrzeby powtarzania ich w tym miejscu. Warto jedynie zauważyć, że kwestia przejścia majątkowych praw autorskich do utworu w umowie o dzieło przybiera formę albo ich przeniesienia, albo udzielenia licencji (wyłącznej lub niewyłącznej) na korzystanie z przedmiotu zamówienia.
Mając na uwadze specyfikę dzieła, które jednocześnie stanowi utwór w rozumieniu ustawy, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 czerwca 2003 r. dokonał obszernej analizy porównawczej „typowej” umowy o dzieło oraz takiej, w której przedmiotem zamówienia jest utwór. Doszedł w niej do wniosku, że: „o ile w umowie o dzieło eksponuje się dwa elementy, tj. wykonanie oznaczonego dzieła i zapłatę wynagrodzenia, o tyle essentialia negotii umowy, której przedmiotem jest utwór, to przede wszystkim rodzaj utworu (nośnika), postać ustalenia utworu, forma rozporządzenia, zakres korzystania (pola eksploatacji) i wynagrodzenie, a brak któregokolwiek z tych elementów, z wyjątkiem wynagrodzenia, rodzi uzasadnioną wątpliwość, czy przedmiotem umowy jest dzieło czy utwór (egzemplarz utworu)” .

Stanowisko to zostało poddane ostrej krytyce przedstawicieli doktryny, którzy zauważają, że chociażby kwestia nośnika nie może być uznana za kluczową, biorąc pod uwagę fakt istnienia dzieł niematerialnych (przykładowo wykonanie improwizacji), podobnie wydanie egzemplarza dzieła nie może stanowić essentialia negotii umowy o dzieło autorskie, a problem wynagrodzenia za korzystanie z utworu, przy braku postanowień umownych, reguluje art. 43 ust. 1 ustawy .
Aby poprawnie konstruować i wykładać postanowienia umowy o dzieło autorskie, należy zrozumieć, że przenikają się w niej elementy kodeksowe i prawnoautorskie, dlatego pominięcie kluczowej kwestii, jaką jest uregulowanie problematyki korzystania z autorskich praw majątkowych do utworu, z uwagi na treść art. 52 ust. 1 ustawy oraz wymóg formy pisemnej zastrzeżony pod rygorem nieważności dla przeniesienia autorskich praw majątkowych lub udzielenia licencji wyłącznej na korzystanie z nich , spowoduje, że zamawiający nie nabędzie żadnych praw do eksploatacji utworu, chyba że możliwe będzie ustalenie, iż zamiarem stron było udzielenie licencji niewyłącznej . W związku z powyższym, jakkolwiek umowa o dzieło autorskie jest umową o dzieło w rozumieniu kodeksowym i art. 627–646 k.c. znajdują do niej zastosowanie, to jednak z uwagi na specyfikę przedmiotu działanie tychże przepisów będzie ograniczone, jeżeli wynika to z postanowień ustawy.
Jak słusznie zauważa E. Traple , rozbieżności pomiędzy wymogami dotyczącymi umowy o dzieło i umowy, na mocy której dochodzi do przejścia autorskich praw majątkowych, powodują, iż odpowiedź na pytanie, czy umowa o dzieło autorskie winna upaść w całości w przypadku niespełnienia któregoś z zasadniczych elementów prawnoautorskich (przykładowo brak wymienienia pól eksploatacji), czy też utrzymać się w części regulowanej jedynie przepisami kodeksowymi (a więc nie dojdzie w istocie do przejścia autorskich praw majątkowych), jest bardzo istotna. Autorka stoi na stanowisku, że w takiej sytuacji podstawowe znaczenie będzie miał wspólny zamiar stron, a przy braku możliwości jego ustalenia należy posiłkować się miarą człowieka rozsądnego, ponieważ ciężko sobie wyobrazić (poza przypadkami zawierania umowy w celach czysto kolekcjonerskich), by zamawiający był zainteresowany nabyciem egzemplarza utworu bez uzyskania jakichkolwiek praw do jego eksploatacji. Mając to na uwadze, pomimo że Kodeks cywilny nie wymaga dla umowy o dzieło formy pisemnej, w przypadku gdy jej przedmiotem jest utwór, zawsze warto dochować tej formy i szczegółowo uregulować w jej treści kwestię przejścia majątkowych praw autorskich z uwzględnieniem postanowień art. 41 ustawy, który wskazuje elementy niezbędne dla ważności takiego przejścia. Wspominane już przeplatanie się w umowie o dzieło autorskie dwóch regulacji często powoduje, że strony rozbijają w jej treści wynagrodzenie na dwie części, tj. wynagrodzenie za wykonanie dzieła i kwotę należną z tytułu przejścia majątkowych praw autorskich. Zabieg ten, jakkolwiek w świetle przepisów prawa nie jest konieczny, bywa często stosowany z uwagi na regulacje prawa podatkowego .

Kolejną istotną kwestią omawianej problematyki jest termin dostarczenia dzieła. Zgodnie z ustawą: „twórca jest obowiązany dostarczyć utwór w terminie określonym w umowie, a jeżeli termin nie został oznaczony – niezwłocznie po ukończeniu utworu” . Natomiast w myśl uregulowań kodeksowych, przy braku odpowiednich postanowień umownych, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do jego wykonania . Niedostarczenie dzieła w terminie aktualizuje po stronie zamawiającego prawo do odstąpienia od umowy po bezskutecznym upływie wyznaczonego mu dodatkowego terminu. Przy czym k.c. dla powstania takiej możliwości wymaga wystąpienia zwłoki po stronie dłużnika , natomiast ustawa za wystarczające uważa już samo opóźnienie niezależne od winy twórcy .
Pomimo że w większości przypadków w razie kolizji pomiędzy przepisami kodeksowymi dotyczącymi zobowiązań a regulacjami ustawy znajdą zastosowanie te drugie, w tym przypadku należałoby się raczej opowiedzieć za postanowieniami k.c. Stanowisko takie zajął również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 lipca 1969 r. Dyskusyjna jest także możliwość zastosowania art. 635 k.c. do umów o dzieło autorskie.
Zgodnie z wyrażoną w nim normą: „jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła”. Stanowisko doktryny w tej materii nie jest jednorodne , zatem należy przypuszczać, że rozstrzygnięcie faktycznie zaistniałej kolizji norm będzie zależało od oceny sądu dokonywanej w konkretnej sprawie.
Natomiast za raczej bezsporne uznaje się zastosowanie do umów o dzieło autorskie przepisów kodeksowych dotyczących skutków nienależytego wykonania bądź niewykonania zobowiązania, tj. art. 471, art. 491 § 1, art. 476, art. 477 § 1, art. 492, art. 480 § 2 k.c. W ustawie została zawarta szczególna regulacja dotycząca odpowiedzialności za wady fizyczne i prawne utworu. Zgodnie z nią: „jeżeli zamówiony utwór ma usterki, zamawiający może wyznaczyć twórcy odpowiedni termin do ich usunięcia, a po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić lub żądać odpowiedniego obniżenia wynagrodzenia, chyba że usterki są wynikiem okoliczności, za które twórca nie ponosi odpowiedzialności” . Nawet jednak w tym przypadku twórca zachowuje prawo do otrzymanej części wynagrodzenia, nie wyższej niż 25% kwoty umówionej.
Regulacja ta mająca charakter bezwzględnie obowiązujący, jakkolwiek pozornie bardzo korzystna dla twórcy, może w istocie powodować, że jego kontrahent, chcąc uniknąć przepadku zaliczki, nie będzie skłonny jej udzielić . Natomiast w przypadku stwierdzenia wad prawnych utworu zamawiający może od umowy odstąpić i żądać naprawienia wynikłej stąd szkody . W zakresie odpowiedzialności za wady fizyczne utworu ustawodawca wiąże bardzo poważne konsekwencje z jego przyjęciem, ponieważ z chwilą gdy ono następuje, zamawiający traci roszczenia wynikające z wyżej cytowanego ustępu 1 . Mimo że wymienione tam prawo odstąpienia od umowy jest uprawnieniem prawokształtującym, a nie roszczeniem, z uwagi na fakt, że musi być ono poprzedzone wezwaniem do usunięcia usterek i upływem odpowiedniego terminu, w opinii autora zamawiający nie może z niego skorzystać po przyjęciu utworu bez zastrzeżeń.

Aby stan niepewności co do spełniania przez dzieło wymogów stawianych mu przez zamawiającego nie trwał zbyt długo, w art. 55 ust. 4 ustawy została wprowadzona reguła interpretacyjna, zgodnie z którą jeżeli nie zawiadomi on twórcy o przyjęciu bądź nieprzyjęciu utworu w terminie sześciu miesięcy od jego dostarczenia, uznaje się, że przyjęcie nastąpiło bez zastrzeżeń. Strony mogą ustalić inny termin. W omawianym w tym miejscu przepisie została sformułowana podstawowa zasada odpowiedzialności twórcy za usterki utworu, która jest zależna od możliwości przypisania mu winy, co odbiega od kodeksowej regulacji odpowiedzialności przyjmującego zamówienie za wady dzieła . Większość przedstawicieli doktryny uznaje jednak, że twórca, mocą postanowień umowy, może przyjąć na siebie szerszą odpowiedzialność . Pogląd przeciwny, oparty na ochronnej funkcji omawianej regulacji, jest raczej odosobniony .
W zakresie terminu przedawnienia roszczeń z umowy o dzieło autorskie znajdzie w pełni zastosowanie regulacja kodeksowa, zgodnie z którą następuje ono z upływem dwóch lat od dnia oddania dzieła, a jeżeli oddanie nie nastąpiło – od dnia, w którym zgodnie z umową miało to nastąpić . Należy jednak zauważyć, że termin ten nie znajdzie zastosowania w zakresie roszczeń z tytułu odpowiedzialności za wady dzieła, ponieważ w tym zakresie znajdą zastosowanie przepisy o rękojmi przy sprzedaży .

Reasumując, należy stwierdzić, że wśród wszystkich umów o dzieło te, których przedmiotem jest utwór w rozumieniu ustawy, zajmują szczególną pozycję. Konieczność ochrony praw autorskich twórcy spowodowała, że moc wiążąca niektórych regulacji kodeksowych jest znacznie osłabiona, a część z nich w ogóle nie znajdzie zastosowania do takich umów. Celem niniejszego opracowania było omówienie najistotniejszych odrębności pomiędzy przepisami Kodeksu cywilnego a ustawą w tym zakresie. Warto mieć je na uwadze przy zawieraniu umów o dzieło, na mocy których dochodzi do przejścia autorskich praw majątkowych do utworu, ponieważ tylko pełne zrozumienie przez twórcę treści przyjętego na siebie zobowiązania zapewni właściwą ochronę przysługujących mu praw autorskich do stworzonego utworu.