Podrozdział 1. Programy wspólnotowe.

Jak już wspomniano, programy wspólnotowe są jedną z możliwości wspierania sektora kreatywnego, jaką daje nam obecność w Unii Europejskiej. Są obok funduszy strukturalnych i wsparcia krajowego jednym z najważniejszych środków pozyskiwania dofinansowania na projekty z różnych dziedzin współpracy międzynarodowej: kultury, edukacji, środowiska, badań. Jednym słowem mają bardzo szeroki zakres tematyczny.

Historia tworzenia programów wspólnotowych.

Pierwsze programy wspólnotowe, wspierające polskie inicjatywy kulturalne sięgają lat 80., kiedy stworzono Program ochrony dziedzictwa architektonicznego, którego celem było wspieranie konkretnych prac restauratorskich, tworzenie sieci wymiany doświadczeń między osobami zawodowo zajmującymi się tą dziedziną. Od lat 90. ubiegłego stulecia uczestniczyli w nim również polscy operatorzy kultury, którzy realizowali szereg projektów z zakresu konserwacji i ochrony zabytków, np. restauracja amfiteatru w Łazienkach Królewskich w Warszawie, konserwacja zachodniej ściany Zamku Średniego w Malborku czy konserwacja kaplicy św. Trójcy na zamku w Lublinie [1] . Drugim przykładem takich działań jest Europa- scena kulturalna- program, który wspierał europejskie imprezy artystyczne, zachęcał do twórczości artystycznej z udziałem partnerów (minimum trzech) z innych krajów. W latach 1990-1995 wsparcie uzyskało aż 525 projektów [2] , a tylko w 1995 sto projektów, których celem była renowacja zabytków religijnych. Otrzymały dofinansowanie o łącznej sumie 4,7mln ecu [3] .

Kaleidoscope.

Program KALEIDOSCOPE, jeden z pierwszych programów wspólnotowych, powstał w 1990 roku- w pierwszym roku funkcjonował pod nazwą „Platform Europe” [4] . Miał na celu wspieranie projektów o zasięgu europejskim, wymian artystycznych oraz poszerzenie wiedzy opinii publicznej na temat różnorodności kulturowej i historii narodów Europy. W swojej pierwotnej formie funkcjonował on do roku 1995 wspierając festiwale, wystawy, seminaria, konkursy z wielu dziedzin kultury i sztuki (teatru, muzyki, tańca, plastyki etc.). W programie pilotażowym w latach 1990-1992, dofinansowano aż 144 projekty o charakterze artystycznym i kulturalnym. W latach 1992-1994 w programie dofinansowano ponad dwa razy więcej projektów (388) na łączną sumę 9 mln ecu. Warto dodać, że zainteresowanie programem było ogromne, a liczba wniosków aplikacyjnych przekroczyła 3,5 tysiąca.

Na fali sukcesów KALEIDOSCOPE, postanowiono wprowadzić w 1996 roku dwa kolejne programy, które miały dotyczyć:

• pomocy w tłumaczeniu dzieł literackich, teatralnych i tekstów źródłowych
• promocji książki i czytelnictwa w Europie- program skierowany głównie do młodzieży, opierał się na współpracy z bibliotekami

W zakresie priorytetów przyszłych programów RAPHAEL i KALEIDOSCOPE, Polska uzyskała dofinansowanie na realizację 29 projektów [5] .

Od roku 1996 do 1998 (później został przedłużony o kolejny rok) program KALEIDOSCOPE działał w nowym kształcie [6] . Wspólna propozycja Rady i Parlamentu Europejskiego, nadawała programowi następujące typy działań:

• rozwój twórczości artystycznej o wymiarze europejskim,
• wspomaganie nowatorskich projektów kulturalnych inicjowanych przez państwa europejskie,
• pomoc w rozwoju profesjonalnych umiejętności artystów i osób związanych z kulturą,
• propagowanie wiedzy o kulturach europejskich [7] .

W ramach programu wyróżniono dwie akcje [8] :

1. Wydarzenia kulturalne w formie sieci bądź partnerstwa (partnerstwo minimum 3 krajów), gdzie maksymalne dofinansowanie projektu nie mogło przekroczyć 70 tysięcy euro, co było nie większe niż 25% projektu. Wyjątek stanowiły projekty szkoleniowe, na które można było uzyskać dofinansowanie do 50%.
2. Wydarzenia kulturalne na dużą skalę, o wymiarze europejskim, przy których współpracowały ze sobą minimum 4 kraje członkowskie. Tu dofinansowanie nie przekraczało kwoty 50 tysięcy euro i 25% kosztów całego projektu [9] .

Dzięki programowi funkcjonowały Orkiestra Młodych i Orkiestra Barokowa Wspólnoty Europejskiej, które dają możliwość kształcenia młodym muzykom.

Tylko w latach 1996-1997 możliwość wymiany kulturalnej otrzymało 3000 przedstawicieli sztuki. Zrealizowano: 56 projektów teatralnych, 11 innych form prezentacji, 22 projekty taneczne, 18 festiwali kulturalnych, 74 projekty muzyczne, 10 projektów operowych, 21 festiwali muzycznych.

W całym programie wzięło udział 1,5 tysiąca instytucji, 50 tysięcy artystów, zorganizowano 10 tysięcy widowisk, 600 staży. Na wszystkie działania UE przeznaczyła 36,7 mln euro. Dofinansowanie otrzymało 568 wniosków [10] przy złożeniu 3505 wniosków aplikacyjnych.

Warto zauważyć, że ponad 60% wniosków dotyczyło pięciu dziedzin: teatr, muzyka, taniec, sztuki plastyczne oraz multimedia.

Europejskie Miasto Kultury i Europejski Miesiąc Kultury.

13 czerwca 1985 roku Rada Ministrów Kultury razem z Radą Europejską przyjęły decyzję o utworzeniu nowego projektu- Europejskiego Miasta Kultury, który stał się, po 1996, jednym z ważniejszych komponentów programu KALEIDOSCOPE [11] . Projekt zrodził się dzięki staraniom przywoływanej już osoby Meliny Mercouri, minister kultury Grecji, która głosiła przebudowę myślenia o kulturze we Wspólnocie [12] . Program dotyczył na początku tylko miast z państw członkowskich. Państwa trzecie mogły brać udział w projekcie tylko jako partnerzy wydarzeń artystycznych.

Kandydatów do tytułu Europejskiego Miasta Kultury wybierały same państwa członkowskie. Nominacje ogłaszano na 2 lata przed planowanym rokiem festiwalowym. W decyzji ustanawiającej Europejskie Miasto Kultury wytypowano dziesięć państw, które miały sprawować tą funkcję przez dziesięć kolejnych lat. Kolejność ulegała zmianom, ale ostatecznie została ustalona w sposób następujący: Ateny, Florencja, Amsterdam, Berlin Zachodni, Paryż, Glasgow, Dublin, Madryt, Antwerpia, Lizbona, Luksemburg [13] .

Główną ideą wprowadzenia projektu, była promocja miasta, regionu i państwa, poprzez zacieśnianie więzi między krajami i prezentowanie aspektów, które są dla nich najbardziej charakterystyczne. Pierwsze miasta miały najtrudniejsze zadanie, dlatego że program i zasady funkcjonowania Miasta Europejskiego nie były do końca określone. Ateny przecierały szlaki w tej dziedzinie, nie wykorzystały możliwości płynących z projektu, co wiązało się pewnie z brakiem świadomości skali wydarzenia. Bardziej skupiały się na promocji cyklicznych wydarzeń w danym mieście, niż na organizacji odrębnych międzynarodowych festiwali. Ateny, jak i później Florencja, wykorzystały projekt głównie do prac renowacyjnych [14] , a sam program artystyczny stolica Grecji zbudowała na propozycjach zagranicznych twórców, zamiast promować dziedzictwo antyku [15] . Florencja natomiast skupiła się na prezentacji sztuki włoskiej jako „europejskiego fenomenu”. Hasłem Berlina Zachodniego, jako czwartego z kolei Miasta Europejskiego(1988) [16] , było: Brama otwarta na Wschód. Brama Otwarta na Zachód, co stanowiło sugestie do dialogu kulturowego również ze Wschodem.

Stopniowo miasta europejskie otrzymujące tytuł, zaczęły rozwijać ideę Miasta Kultury. Proces rozpoczął się od organizowania dłuższych festiwali artystycznych, poprzez spotkania artystów, literatów, seminaria i kolokwia. Wydarzenia w ramach programów przenosiły się na ulice. Zaczęto organizować festyny i parady uliczne, sztukę klasyczną mieszano z popkulturą, a w samą akcję promocyjną angażowano idoli rocka. Tworzono specjalne kampanie medialne, które stwarzały wokół projektu atmosferę nadzwyczajności. Europejskie Miasto Kultury stało się machiną marketingową służącą do promocji organizatora.

Miasta do tej pory prześcigają się w innowacyjności i niezwykłości projektów i harmonogramów wydarzeń, próbując coraz to nowszych niekonwencjonalnych połączeń. Z czasem okazało się, że w Europie nie powinno się mówić o kulturze, a o różnorodności i wielości kultur [17] .

Od 1990 roku Europejskimi Miastami Kultury zostawały nie tylko stolice państw (np. Glasgow, Florencja). Wzrosła też ranga programu. Miasta zaczęły przykładać większą wagę do jakości prezentowanych wydarzeń. Nagle zrodziła się świadomość, że może on przyczynić się do ich rozwoju gospodarczego. Zyskać mógł lokalny biznes, gastronomia, cała sfera usług, transport lotniczy. Europejskie Miasto Kultury stało się możliwością na budowanie marki miasta, a przy tym całego regionu [18] .

Programy EMK przyczyniały się do promocji danego miasta za granicą, a także do propagowania kultury narodowej [19] . „Kiedy te miasta znajdą się w blasku jupiterów, wtedy pojawia się dla nich wielka szansa. Mogą rozwijać kontakty z innymi ośrodkami. To tak jakby się wręczało komuś wizytówkę. I wszystko to pomaga w budowaniu wiary we własne siły” [20] - tak ocenia projekt Robert Palmer, prezes związku miast, które otrzymały tytuł EMK [21] .

Od początku istnienia programu, przyjmowano różne formy organizacyjne. Instytucjami zarządzającymi były zarówno jednostki administracyjne- gminy, miasta, regiony, jak i agencje zewnętrzne, którym zlecano wykonawstwo. Liczba kadry organizacyjnej oscylowała między 15 a 93 osobami. Biura organizacyjne kreowały rady nadzorcze, które podejmowały najważniejsze decyzje dotyczące projektu. Z czasem do Biur dołączały zespoły eksperckie, nierzadko zasilane przez znane osobistości [22] . Wnioski o tytuł EMK do Rady Ministrów Kultury składał przedstawiciel rządu danego państwa lub jego minister kultury.

W maju 1990 Rada Ministrów Kultury zdecydowała o dalszych losach programu. Po 1996 roku, tytuł Europejskiego Miasta Kultury mogły uzyskać także miasta stowarzyszone ze Wspólnotą [23] . Równolegle wprowadzono również drugi program- Europejski Miesiąc Kultury, realizowany od 1992 roku. Pierwszym miastem, któremu przyznano granty na przedsięwzięcia nowego programu był Kraków. Do końca jego trwania, tytuły otrzymały jeszcze: Graz (1993), Budapeszt (1994), Nikozja (1995), Sankt- Petersburg (1996), Lublana (1997), La Valletta i Linz (1998), Płowdiw (1999), Bazylea i Ryga (2000) oraz po raz drugi Sankt Petersburg (2003). Oba programy miał ze sobą ściśle współpracować.

W 1992 roku wprowadzono inne procedury wyłaniania Europejskiego Miasta Kultury. Zalecano, by były wybierane z obszarów geograficznych, szczególnie rok po roku. Najważniejszą jednak zmianą było wyeliminowanie procedury nominacji na rzecz konkursu, w którym uwzględniano jubileusze miast oraz wspólne kandydatury miast partnerskich o bogatej tradycji współpracy kulturalnej. Wnioski musiały wpływać na minimum 5 lat przed rozpoczęciem obchodów. Ponadto desygnacja na EMK 2000 miała odbyć się już w 1995, a później co dwa lata na kolejne dwa lata Ta procedura dotyczyła również Europejskiego Miesiąca Kultury. Od 1995 wprowadzono także ustalenie, że państwo, które zdobyło już tytuł EMK może starać się o nie ponownie, proponując inne miasto oraz, że dopuszcza się w jednym roku przyznanie tego wyróżnienia dwóm miastom równocześnie.

W 1996 roku Komisja Europejska zdecydowała, że program uzyska dofinansowanie z budżetu KALEIDOSCOPE. W tym samym roku powstało także Stowarzyszenie Europejskich Miast i Miesięcy Kultury z siedzibą w Luksemburgu, które za cel postawiło sobie sporządzanie raportów i swoistej ewaluacji kolejnych edycji projektu. Efekty jego pracy miały służyć przyszłym organizatorom.

W roku milenijnym Rada Ministrów Kultury nie mogła dojść do porozumienia w sprawie wyboru beneficjenta. Po długich rozmowach zdecydowano, że tytuł Europejskiego Miasta Kultury otrzyma aż dziewięć miast, które muszą ściśle ze sobą współpracować. Komisja Europejska zastrzegła jednak, że nie będzie koordynować tego projektu, dlatego w Brukseli powstało Stowarzyszenie Europejskich Miast Kultury Roku 2000, które było „mózgiem” całej operacji. Te dziewięć miast stworzyło niepowtarzalny zespół wydarzeń i projektów. Każdemu z nich podporządkowany był oddzielny temat, wokół którego budowały swoje programy.

W 1999 roku, gdy wygasał program KALEIDOSCOPE, zaczęto zastanawiać się nad przyszłością Europejskiego Miasta Kultury. Ostatecznie projekt zmienił nazwę na Europejską Stolicę Kultury i został włączony do nowego programu UE- „KULTURA 2000”. W tym kształcie trwa do dziś.

Ariane.

Kolejnym z obszarów kultury, który znalazł się w kręgu zainteresowań Unii Europejskiej była literatura. Propozycja przedstawiona przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej została ogłoszona przez Komisję w lipcu 1994 roku. Parlament posiłkował się raportem przedstawionym przez Nanę Mouskouri [24] . Dotyczył on wsparcia książki i czytelnictwa. Podkreślał wagę młodych autorów, wspólne produkcje i publikacje dzieł europejskich, podwyższanie kwalifikacji, potrzebę kompleksowego traktowania promocji książki, zaczynając od twórczości, przez publikację, tłumaczenie aż do dystrybucji [25] . W pracach nad projektem programu wzięły udział nie tylko PE, Rada i Komisja, ale także Komitet Regionów, COREPER i Komitet ds. Kultury. Ciekawe propozycje przedstawił Komitet Regionów, który skupił się na promocji języków mniej znanych w Unii, upowszechnianiu kultury państw członkowskich, zwrócił uwagę na priorytetowe traktowanie publikacji historycznych i dwujęzycznych, wykorzystujących nowe technologie. Zaproponował włączenie państw Europy Środkowej i Wschodniej do programu [26] .

Program ARIANE [27] zainicjowano 6 października 1997 roku [28] . Czas trwania programu ustalono na 2 lata. Jego cele to:

• Rozpowszechnienie i popularyzacja twórczości literackiej i historii narodów europejskich,
• Zwiększenie dostępu obywateli Europy do twórczości pisarzy europejskich, m.in. poprzez tłumaczenia dzieł literackich, teatralnych etc.,
• Wsparcie projektów współpracy realizowanych na zasadzie partnerstwa w dziedzinie książki i czytelnictwa,
• Podnoszenie kwalifikacji zawodowych osób zajmujących się tą dziedziną kultury.

Program promował, podobnie jak KALEIDOSCOPE, współprace w wymiarze europejskim, pozwalał na rozwijanie kontaktów w dziedzinie kultury, z zachowaniem zasady subsydiarności. Priorytetami programu były:

• Zachęcenie do rozpropagowania dzieł współczesnej literatury, ze szczególnym uwzględnieniem języków mniej znanych,
• Zapewnienie rozpropagowania współczesnych dzieł dramatycznych poprzez prezentację europejskim odbiorcom różnorodnego repertuaru,
• Promowanie znajomości dzieł opisujących kulturę i historię narodów europejskich,
• Wspieranie działań na poziomie narodowym i regionalnym, wspierających tworzenie sieci współpracy [29] .

Priorytety miały realizować się w 6 akcjach. Dofinansowania na tłumaczenia dzieł literackich mogły pokrywać aż 100% kosztów. Dzieła dramatyczne dofinansowywano w formie stypendium do 3,5 tysiąca euro, a do dzieł opisowych o kulturze i historii stosowano oba kryteria. W formie stypendiów przyznawano także granty na podnoszenie kwalifikacji tłumaczy literatury (maksymalnie 50 tysięcy euro). Przedsięwzięcia współpracy europejskiej dofinansowano do 25%, co nie mogło przekraczać kwoty 50 tysięcy euro. W szczególnych przypadkach działania mogły otrzymać dodatkowo 20 tysięcy euro, jeśli w ich zakres wchodziła także promocja.

ARIANE dotyczył także państw Europy Środkowej i Wschodniej [30] oraz Cypru i Malty i wszystkich innych państw, które podpisały umowy stowarzyszeniowe lub umowy o współpracy, zawierające klauzulę dotyczącą współpracy kulturalnej [31] .

Program dofinansował łącznie 292 projekty na łączna kwotę 7 mln euro. Ponieważ program KULTURA 2000 zaczął się dopiero w 2000 roku, ARIANE został przedłużony do końca 1999 roku [32] na tych samych zasadach.

Najwięcej projektów złożonych i dofinansowanych dotyczyło powieści. Najmniejszym zainteresowaniem cieszyły się dzieła historyczne, mimo że ten obszar był traktowany priorytetowo w programie. Program ARIANE wpłynął przede wszystkim na rozwój sieci współpracy oraz rozpowszechnianie dzieł w innych krajach. Brakowało czasem spójności z innymi programami unijnymi, zdarzało się że niektóre postanowienia były ze sobą sprzeczne [33] .

Ostatecznie trzeba przyznać, że program był doskonałym początkiem wsparcia dla literatury europejskiej. Istnieją podstawy by sądzić, że wiele dzieł bez dofinansowania nie ujrzałoby światła dziennego, a przede wszystkim nie miałoby możliwości publikacji w innych krajach członkowskich. Program miał dużą wartość w promowaniu młodych, nieznanych twórców.

Nagroda ARISTEION.

Nagroda ARISTEION stanowiła część programu ARIANE. Przyznawano twórcom i tłumaczom literatury europejskiej. Zgodnie z rezolucją Rady Kultury Komisji Europejskiej z 18 maja 1989 roku, honorowała ważne dzieła współczesnej literatury europejskiej oraz tłumaczenie o szczególnych wartościach artystycznych.

Co roku przyznawano dwie nagrody w wysokości 20 tysięcy euro. Dodatkowo, dla każdego twórcy, który dostanie to wyróżnienie, przewidywano, w ramach programu ARIANE tłumaczenia na inne języki wspólnoty [34] .

Dzieło, które pretendowało do nagrody musiało być napisane w jednym z języków Unii Europejskiej i być opublikowane najpóźniej na 3 lata przed aplikowaniem do Nagrody. Każde państwo członkowskie przeprowadzało swoją wewnętrzną procedurę wyłaniania kandydatów, z których jury powołane przez Komisję Europejską na wniosek państw członkowskich wybierało zwycięzców. Przewodniczącym jury była osoba reprezentująca państwo, w którym odbywały się uroczystości związane z Europejskim Miastem Kultury, gdzie również wręczano nagrody.

Wyróżnienia ARISTEION przyznano aż dwadzieścia- dziesięć dla tłumaczy i dziesięć dla pisarzy w latach 1990-1999 [35] . Nagroda dla wybitnych twórców literatury przyznawana była także w ramach Programu KULTURA 2000 oraz w obecnej perspektywie finansowej w ramach Programu KULTURA 2007-2013.

Raphael.

Obok literatury i współpracy kulturalnej, Wspólnota podjęła także wsparcie na rzecz ochrony dziedzictwa narodowego. Możemy do nich zaliczyć dofinansowania restauracji i konserwacji zabytków czy ochronę zabytków dziedzictwa ruchomego. Od 1983 roku sprawowała także patronat nad zabytkami o szczególnej wartości historycznej [36] .

Wspomniany już Program ochrony dziedzictwa architektonicznego działał od początku lat 80., jednak usankcjonowany został dopiero 13 listopada 1985 roku, rezolucją Rady Ministrów [37] . Do 1996 roku Komisja ustalała temat na dany rok, a granty dostawali aplikanci w niego się wpisujący. Podejście tematyczne zostało skrytykowane, dlatego w latach późniejszych zrezygnowano z niego na rzecz większej swobody komponowania projektów. Niejasna była także procedura wyboru projektów oraz brak możliwości kontynuowania przedsięwzięć [38] . Propozycję usystematyzowania dofinansowań na projekty ochrony dziedzictwa kulturowego zaproponowała Komisja pod koniec marca 1995 roku. Proponowano utworzenie programu o nazwie RAPHAEL [39] . Przewidywała czas trwania programu na okres od stycznia 1996 roku do końca grudnia 2000 z budżetem 67 mln ecu. Odnosiła się zarówno do dziedzictwa ruchomego i nieruchomego.

Do procedury decyzji o programie włączyły się Komitet Regionów, Komitet Ekonomiczno- Społeczny, COREPER, PE, RUE i KE. Debaty nad kształtem i wielkością grantów przeznaczonych na program trwały bardzo długo. Instytucje unijne nie mogły dojść do porozumienia. Ostatecznie, również jak przy programie ARIANE zastosowano procedurę zgody. Program RAPHAEL przyjęto 13 października 1997 roku. Formalnie miał trwać do końca grudnia 2000roku. Jednak ze względu na wejście w życie nowego programu UE- Kultura 2000, skrócono go o rok.

Celem programu była opieka nad wspólnym dziedzictwem kulturowym, jego konserwacja i waloryzacja oraz promowanie i eksponowanie różnorodności tradycji narodowych i regionalnych z wyróżnieniem elementów wspólnych [40] .

Priorytety programu obejmowały:

• Współpracę w dziedzinie konserwacji, restaurowania elementów dziedzictwa kulturowego, które posiada wartość ogólnoeuropejską- realizowane były głównie w kooperacji wielu partnerów europejskich i dotyczyły szczególnie miejsc ważnych pod względem historycznym. Dofinansowania sięgały tu rzędu 50% całości przedsięwzięcia, co nie mogło przekroczyć kwoty 250 tysięcy ecu.
• Rozwój sieci współpracy i nawiązywania kontaktów partnerskich w celu wzmocnienia współpracy międzynarodowej pomiędzy instytucjami działającymi na polu dziedzictwa kulturalnego. Działania w tym priorytecie skupiały się na rozwoju sieci tematycznych w trzech dziedzinach: innowacji, pomocy w kształceniu specjalistów w dziedzinie restauracji i konserwacji oraz wymiany informacji, zwłaszcza w dziedzinie wymiany informacji i kontaktów partnerskich [41] . Ten priorytet otrzymywał również maksymalnie 50% dofinansowania.
• Zwiększenie możliwości dostępu społeczeństwa do dziedzictwa narodów w wymiarze europejskim, zachęty do współpracy międzynarodowej w dziedzinie nowych technologii dla waloryzacji i popularyzacji dziedzictwa kulturowego. Finansowanie jak w priorytecie drugim.
• Branie pod uwagę zagadnień dziedzictwa kulturowego w innych programach i polityce wspólnotowej.
• Współpraca z krajami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi.

Projekty realizowane w ramach RAPHAEL, musiały posiadać wymiar europejski, zapewnić działania w kierunku popularyzacji dziedzictwa kulturowego, w tym rozpowszechniania informacji o dziedzictwie, a także stanowić dodatkową wartość względem podejmowanych indywidualnych inicjatyw przez państwa członkowskie [42] . Najczęściej dofinansowania uzyskiwały przedsięwzięcia konserwatorskie, projekty współpracy między muzeami i służbami ochrony zabytków, doskonalenie zawodowe konserwatorów, seminaria, wykłady edukacyjne, stosowanie nowoczesnych technik konserwatorskich, upowszechnianie wiedzy o europejskim dziedzictwie kulturowym [43] . Działania programu podzielono na 4 akcje.

Ogólnie w ramach projektu w latach 1997-1999, złożonych zostało 1769 wniosków, z czego RAPHAEL umożliwił realizację 222 oraz 18 Europejskich Laboratoriów dziedzictwa, w które było zaangażowane około tysiąca podmiotów działających w dziedzinie kultury [44] .

Wszystkie programy pomocowe UE przyczyniły się do rozwoju, a przede wszystkim do popularyzacji i promocji poszczególnych kultur narodowych. Stanowiły początek stałej wymiany artystycznej. Dzięki dodatkowym dofinansowaniom zrealizowano wiele projektów literackich, odnowiono szereg zabytków dziedzictwa kulturowego. KE zdecydowała o kontynuacji programów, jednak w nieco zmienionej, udoskonalonej formie.

Kultura 2000.

Po sukcesie programów kulturalnych lat 90., na forum Wspólnoty pojawiły się głosy o ujednoliceniu wszystkich działań pro kulturalnych w jeden program. 6 maja 1998 roku Komisja wydała propozycję Pierwszego Ramowego Programu dla Kultury, który zawierał wstępną propozycję celów, działań i postępowania na drodze do integracji kulturalnej. Przed prezentacją dokumentu, prowadzono konsultacje społeczne na szeroka skalę- z odpowiednimi władzami państw członkowskich, pozarządowymi organizacjami kulturalnymi, instytucjami i sieciami współpracy kulturalnej, a także niezależnymi autorytetami świata kultury [45] . Punktem kulminacyjnym tych działań było Forum Kulturalne Unii Europejskiej, które odbyło się w Brukseli w dniach 29-30 stycznia 1998 roku. Obecnych na nim było około 350 przedstawicieli świata kultury. Prace były prowadzone w czterech grupach roboczych, tzw. „atelier”:

• Twórcy i twórczość, pod przewodnictwem Bernarda Foccroule, Dyrektora Theatre de la Monnaie w Brukseli,
• Dynamika kulturalna dziedzictwa, pod przewodnictwem Lourdes Arzipe, Zastępcy Dyrektora Generalnego UNESCO,
• Europa foyer refleksji, wymiany, popularyzacji, pod przewodnictwem Jerome Clement, Prezydenta sieci telewizji kulturalnej ARTE,
• Kultura codzienna i nowe obszary kultury, pod przewodnictwem Vidal Beneyto, Dyrektora College des Haute Etudes Europeennes w Paryżu.

Poruszono wszystkie aspekty współczesnej kultury w Europie. Szczególnie innowacyjnym pomysłem, było stworzenie czwartego atelier, które dało do zrozumienia, że współczesna kultura nie powinna być rozumiana wąsko, w kontekście sztuk pięknych, muzyki, literatury, etc., ale powinna obejmować także kulturę ludową, masową i kulturę dnia codziennego.

Forum Kulturalne potwierdziło potrzebę rozwoju współpracy kulturalnej w Europie. Zdefiniowało potrzebę kształcenia wysoko kwalifikowanych kadr, ochronę kultury europejskiej poprzez właściwe regulacje prawne. Uznano, że kultura powinna być dobrem wspólnym, otwartym na wszystkich, że różnice pomiędzy poszczególnymi rodzajami sztuki zacierają się, a ich treści ewoluują.

Polska wyraziła swoją opinię na temat projektu KULTURA 2000 w kwestionariuszu Komisji, który był rozsyłany, do wszystkich krajów współpracujących i biorących udział w inicjatywach kulturalnych Wspólnoty. Ogólnie, pomimo wielu uwag, poparte zostały założenia programu.

Parlament Europejski poparł działania KE poprzez Rezolucję z 5 listopada 1998 roku, po niewielkich poprawkach. Ostatnią przeszkodą na drodze do zaakceptowania programu, było holenderskie veto, dotyczące budżetu, które udało się przezwyciężyć w maju 1999 roku. Dlatego dopiero w czerwcu odbyło się spotkanie Rady Unii Europejskiej ds. Kultury w Luksemburgu, na którym ostatecznie zaakceptowano program KULTURA 2000.

W czerwcu 1999 roku ogłoszono konkurs w ramach działań eksperymentalnych programu. Wzięło w nim udział aż 270 podmiotów (do udziału w nim Polska nie została zaproszona). KE wybrała 55 z 410 zgłoszonych projektów na łączną sumę 6,07 mln euro [46] . Ten test, zakończony wielkim sukcesem, dobrze rokował na dalsze działania KE w zakresie KULTURY 2000. Dlatego 14 lutego 2000 roku PE i RUE, uwzględniając Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, w szczególności art.151 ust.5, wniosek KE [47] , opinię Komitetu Regionów [48] , działając zgodnie z procedura ustanowioną w art. 251 Traktatu, w świetle dokumentu zatwierdzonego przez Komitet Pojednawczy 9 grudnia 1999 roku [49] wydały decyzję o uruchomieniu programu KULTURA 2000 [50] .

Wydana Decyzja mówiła o wielkiej wartości kultury dla wszystkich narodów Europy, która jest podstawowym elementem integracji europejskiej i przyczynia się do oddziaływania Wspólnoty na arenie międzynarodowej. Według niego kultura jest nieodłącznym składnikiem procesów ekonomicznych, obywatelskich i społecznych. Odgrywa istotna rolę wobec nowych wyzwań Wspólnoty - globalizacji, społeczeństwa informacyjnego, spójności społecznej, tworzenia nowych miejsc pracy. We wszystkich działaniach Unii istnieje potrzeba uwzględniania aspektów kulturowych, w szczególności w celu poszanowania różnorodności kultur wchodzących w jej skład. Istotnym jest poświęcenie uwagi dla ochrony kultur mniejszościowych oraz mniej upowszechnionych języków europejskich. Konsekwencją tych czynników było zaangażowanie się Wspólnoty w prace nad wspólną przestrzenią kulturową- otwartą, zróżnicowaną z zachowaniem zasady subsydiarności. Wszystko zgodnie z art.151 ust.4 Traktatu [51] .

Aby wszystkie te założenia doszły do skutku, bardzo ważne było promowanie twórczości i dziedzictwa kulturalnego w wymiarze europejskim, wspieranie wzajemnej współpracy i działalności twórczej.

Program KALEIDOSCOPE [52] , ARIANE [53] , RAPHAEL [54] , podsumowano, jako pierwszy etap tej działalności kulturalnej. Podsumowano rezultaty, dzięki którym skorygowane zostały kierunki dalszych działań. Zdecydowano o wzmocnieniu skuteczności działań, koncentrując środki dostępne w ramach polityk wewnętrznych [55] , w jednym.

Decyzja ustala ramy czasowe programu na czas od 1 stycznia 2000r. do 31 grudnia 2004 r., zgonie z pkt. 33 Międzyinstytucjonalnego Porozumienia Pomiędzy Parlamentem Europejskim, Rada i Komicją z 26 maja 1999 r. w sprawie dyscypliny budżetowej oraz doskonalenia procedury budżetowej [56] . Całość programu obliczono na 167 mln euro.

Program KULTURA 2000 realizował cele:

• „Promocja dialogu kulturalnego i wzajemnego poznawania kultur i historii narodów Europy,
• Promocja twórczości, ponadnarodowe propagowanie kultury i mobilności artystów, twórców, innych podmiotów i osób profesjonalnie związanych z kulturą oraz ich dziel przy szczególnej opiece nad osobami młodymi, pochodzącymi ze środowisk najbiedniejszych i różnorodnych kulturowo,
• Wspieranie różnorodności kulturowej i rozwój nowych form ekspresji kulturowej,
• Podział i wspieranie na poziomie europejskim, wspólnego dziedzictwa narodowego o znaczeniu europejskim, propagowanie umiejętności i dobrych praktyk w zakresie konserwacji i ochrony tegoż dziedzictwa kulturalnego,
• Uwzględnienie roli kultury jako czynnika ekonomicznego oraz czynnika integracji społecznej i obywatelskiej,
• Lepszy dostęp do dzieł i instytucji kultury, dla możliwie największej liczby obywateli Unii Europejskiej [57] ”.

KULTURA 2000, to także ściśle zdefiniowane priorytety:

1. „ Przedsięwzięcia szczególne, nowatorskie i/lub eksperymentalne- Akcja 1,
2. Zintegrowanie działań w ramach zinstytucjonalizowanych wieloletnich umów o współpracy kulturalne- Akcja 2,
3. Szczególne wydarzenia kulturalne, mające wymiar europejski i/lub międzynarodowy-Akcja 3 ” [58] .

W ramach Akcji 1 realizowane są projekty jednoroczne, oparte na zasadzie partnerstwa w ramach sieci kulturalnej. Mogą w niej uczestniczyć specjaliści z conajmniej 3 krajów uczestniczących w programie. Projekty wertykalne [59] bądź horyzontalne [60] , muszą spełniać kryterium innowacyjności i/lub eksperymentalnego działania [61] . Wysokość grantów do maksymalnie 60% budżetu całego projektu, co powinno mieścić się w przedziale od 50000 do 150 000 euro.

Do Akcji 2 zaliczamy natomiast projekty wieloletnie, minimum pięciu państw uczestniczących w programie. Ta akcja miała wzmocnić współpracę w ramach sieci kulturalnych. Maksymalny czas wydarzenia to trzy lata. W ramach dofinansowania otrzymuje się granty nie tylko na realizacje projektu, ale też na wydatki związane z budowaniem wieloletniej więzi i współpracy. W tym przypadku wielkość dofinansowania również nie przekracza 60%, czyli równowartości 300000 euro rocznie. Pomoc ta może być jednak powiększona do 20%, jeśli beneficjent wykazuje potrzebę dodatkowych środków na pokrycie kosztów operacyjnych porozumienia o współpracy kulturalnej.

Ostatnia z akcji, to tzw. specjalne wydarzenia kulturalne, które mają szczególne znaczenie dla kultury europejskiej. Powinny one mieć znaczący wpływ na narody Europy i wzmacniać świadomość społeczeństw jednej wspólnocie [62] . Zalicza się do nich specjalne wydarzenia o ogólnoeuropejskim bądź międzynarodowym wymiarze, Europejskie Laboratoria Dziedzictwa Kulturowego [63] , działania podkreślające talent artystów, czyli na przykład nagrody Unii Europejskiej [64] , Europejskie Stolice Kultury, Europejskie Miesiące Kultury, działania wspierające dialog kulturowy [65] . Każda edycja akcji 3. opatrzona jest osobnym tematem. W 2001 roku, był to rok Verdiego. W ramach programu dofinansowano wtedy stworzenie europejskiego centrum archiwów audiowizualnych i innych poświęconych Verdiemu, ale również wiele imprez zorganizowanych pod hasłem: Celebrezione Verdiane.

Na potrzeby KULTURY 2000, podzielono obszar kultury, na tzw. sektory:

• Sztuki performatywne: teatr, taniec, muzyka, sztuki liryczne, teatr uliczny, cyrk, etc.
• Sztuki wizualne: rzeźba, malarstwo, sztuka video, sztuka cyfrowa, fotografia, etc.,
• Dziedzictwo kulturowe: dziedzictwo ruchome i nieruchome, materialne i niematerialne, biblioteki, archiwa, miejsca o znaczeniu kulturowym, dziedzictwo archeologiczne, krajobrazy kulturowe,
• Książka, czytelnictwo i tłumaczenia.

Aplikować o granty z programu mogli operatorzy kulturalni (stowarzyszenia, organizacje profesjonalne, instytucje prywatne, państwowe instytucje kulturalne), z państw oficjalnie przyjętych do programu, czyli:

• 15 państw członkowskich UE: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Holandia, Niemcy, Grecja, Francja, Hiszpania, Wielka Brytania, Portugalia, Szwecja, Irlandia, Włochy, Luksemburg,
• Państwa należące do grupy EFTA: Islandia, Lichtenstein, Norwegia,
• Państwa stowarzyszone: Bułgaria, Czechy, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Rumunia, Węgry, Słowacja, Słowenia, Cypr i Malta [66] .

Dodatkowo muszą posiadać osobowość prawną i prowadzić działalność związana z kulturą.

Komisja Europejska nigdy nie finansowała projektów w całości, lecz prowadziła zasadę współfinansowania- oznaczało to obowiązkowy wkład finansowy organizatorów i współorganizatorów projektu.

W KULTURZE 2000, można brać udział na trzy sposoby: jako lider/organizator, współorganizator bądź partner. Lider składa wniosek aplikacyjny do Komisji. Jest koordynatorem wszystkich działań. Rozlicza, tworzy sprawozdania merytoryczne i finansowe. Na jego konto przelewane są także granty. Wymogiem koniecznym jest także wkład finansowy do projektu w wysokości min. 5% budżetu. Musi także posiadać osobowość prawną i pochodzić z państwa uczestniczącego w programie.

Współorganizatorów projektu może być kilku. Minimalna ich liczba przy projekcie jednorocznym to 2, przy wieloletnim- 4. Również muszą posiadać osobowość prawną i pochodzić z państwa uczestniczącego w projekcie, jednak co najmniej jeden z współorganizatorów musi pochodzić z państwa członkowskiego UE. Ponoszą także wkład pieniężny w wysokości 5%budżetu, podobnie jak lider.

Ostatnia kategoria- czyli partner, nie nakłada na organizację obowiązków, ani specjalnych wymogów. Aby być partnerem projektu, wystarczy po prostu uczestniczyć w działaniach nim związanych.