Podrozdział 4. Narzędzia kontroli budżetowej i finansowej - część I.

Wstęp.

Kontrolowanie [1] , obok planowania, organizowania i przewodzenia ludźmi, jest jedną z podstawowych funkcji zarządzania. Bez właściwie opracowanych i zaimplementowanych mechanizmów kontroli – niezależnie od skuteczności managera w realizowaniu pozostałych funkcji zarządzania – nie jest możliwe efektywne zarządzanie organizacją. Brak kontroli uniemożliwia bowiem monitorowanie stopnia realizacji celów organizacji. Utrudnia również odpowiednią reakcję na zjawiska pożądane i niepożądane, jak również obiektywną ocenę skuteczności wszystkich procesów zachodzących w organizacji, poczynając od szczebla operacyjnego, a na szczeblu strategicznym kończąc. Kontrola poszczególnych procesów w organizacji powinna być wdrażana w skali odpowiadającej ich istotności w kontekście możliwości kontynuacji działalności oraz dalszego rozwoju jednostki gospodarczej. Z uwagi na istotność procesów związanych z przepływem oraz alokacją środków pieniężnych – tak więc finansowych – procesy te powinny być kontrolowane ze szczególną uwagą. W przemysłach kreatywnych – w związku z priorytetem kwestii niematerialnych, wyższych wartości o charakterze poznawczym lub estetycznym – znaczenie aspektów finansowych niejednokrotnie schodzi na drugi plan. W tej sytuacji szczególnie istotne jest zwrócenie uwagi przedsiębiorców na istotność kontroli finansowej.

Celem niniejszego opracowania jest scharakteryzowanie najpowszechniej wykorzystywanych w praktyce narzędzi kontroli finansowej. W kolejnych częściach artykułu określono istotę i znaczenie kontroli finansowej oraz scharakteryzowano wybrane narzędzia stosowane w procesie kontroli finansowej. Wykorzystano w tym celu szereg pojęć stanowiących podstawowy operat finansów i rachunkowości. Ze względu na ograniczony charakter niniejszego opracowania nie zostały one w nim zdefiniowane. Z tego powodu czytelnicy, którzy nie dysponują podstawową wiedzą z wspomnianego zakresu, w toku lektury powinni odwoływać się do polecanych pozycji zawierających precyzyjne definicje owych kategorii [2] . Biorąc pod uwagę obszerność omawianych zagadnień, należy podkreślić, że niniejsze opracowanie stanowi jedynie wstęp do omawianej tematyki, a czytelnicy, chcący uzyskać kompleksową wiedzę dotyczącą tematu opracowania powinni odnieść się do polecanych źródeł literaturowych oraz elektronicznych.

1. Istota i podział kontroli finansowej.

Jak już wspomniano we wstępie, kontrola w ogólnym ujęciu ma na celu monitorowanie stopnia realizacji celów organizacji. Natomiast kontrola finansowa, jako jeden z podprocesów procesu kontroli, skupia się na monitorowaniu celów finansowych podmiotu gospodarczego. Niezależnie od tego, jak skutecznie funkcjonuje przedsiębiorstwo, jak wysokiej jakości produkty oferuje, jak wysoki poziom popytu na jego produkty występuje na rynku, czy jak wysokie wyniki sprzedażowe osiąga, zaniedbanie kwestii finansowych, nawet w krótkim okresie, może doprowadzić do jego bankructwa. Nie bez powodu podkreśla się fakt, że przedsiębiorstwa w większości przypadków nie upadają w wyniku niskiego poziomu sprzedaży, lecz z braku płynności finansowej, tak więc z braku zdolności do bieżącego regulowania swoich zobowiązań. Wystąpienie braku płynności jest pochodną niewłaściwego funkcjonowania mechanizmów kontroli finansowej.

Podobnie jak w przypadku rozlicznych pojęć z zakresu ekonomii, również w odniesieniu do kontroli finansowej możliwe jest dokonanie jej podziału opierając się na licznych kryteriach klasyfikacyjnych. Uwzględniając kryterium czasu, wyróżnia się kontrolę krótko-, średnio- i długookresową. Bazując na kryterium szczebla zarządzania, można wymienić kontrolę finansową na poziomie operacyjnym, taktycznym i strategicznym itd. Mając jednak na uwadze ogólny cel niniejszego opracowania, z punktu widzenia przedsiębiorców kreatywnych, najistotniejszy wydaje się podział kontroli finansowej na zewnętrzną i wewnętrzną.

Pod pojęciem zewnętrznej kontroli finansowej rozumie się ogół czynności kontrolnych dokonywanych przez podmioty niezwiązane bezpośrednio z organizacją, której finanse są poddawane kontroli. Tego typu kontrola może być wykonywana na zlecenie kontrolowanego przedsiębiorstwa – przy jego udziale bądź bez jego udziału – lub na zlecenie innych organizacji, w tym również organów administracji państwowej. Przykładem kontroli finansowej dokonywanej na zlecenie organizacji może być badanie sprawozdań finansowych przeprowadzane przez biegłego rewidenta [3] . Kontrola finansowa dokonywana na zlecenie innych organizacji może natomiast przyjąć na przykład formę kontroli skarbowej.

Wewnętrzna kontrola finansowa jest rozumiana jako zespół czynności kontrolnych dokonywanych w ramach organizacji będącej obiektem kontroli. Kontrola ta ma na celu ocenę faktycznego stanu finansowego jednostki, identyfikację występujących problemów, zmian o pozytywnym charakterze oraz pomiar dokonań jednostki (stopnia zrealizowania celów) przez pryzmat miar finansowych. Mając na uwadze cel, jaki przyświeca niniejszemu cyklowi publikacji, treść niniejszego artykułu podzielono na dwie części. Część pierwsza koncentruje się na metodach wewnętrznej kontroli finansowej, opartych na metodach analizy finansowej, w zakresie pozwalającym na ich samodzielne zastosowanie przez przedsiębiorców kreatywnych. W części drugiej scharakteryzowano metody wykorzystujące narzędzia strategicznej rachunkowości zarządczej. Osoby pragnące poszerzyć swoją wiedzę w zakresie metod kontroli zewnętrznej oraz możliwości jej zastosowania powinny odwołać się do polecanych źródeł literaturowych i elektronicznych.

2. Wybrane narzędzia wewnętrznej kontroli finansowej.

Wraz z rozwojem gospodarczym i technicznym oraz w odpowiedzi na dynamicznie zachodzące procesy umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, sam sposób zorganizowania i skomplikowania procesów zachodzących w organizacjach uległ znacznemu powiększeniu. Sytuacja taka sprawiła, że z upływem lat również finanse przedsiębiorstw uległy znacznemu skomplikowaniu, co sprokurowało konieczność rozwijania metod wewnętrznej kontroli finansowej. Do lat 70. XX wieku w większości organizacji – jako podstawę procesu kontroli – stosowano jedynie metody analizy finansowej oparte na pojedynczych wskaźnikach. Stopniowo wzrastająca skala działalności przedsiębiorstw wraz z rosnącym zdywersyfikowaniem organizacji stały się przyczyną poszukiwania bardziej kompleksowych metod kontroli finansowej. Zalicza się do nich obecnie systemy kontroli oparte na dopasowanych zestawach mierników (jak choćby systemy Du Ponta, Altmana, RL oraz ZVEI [4] ) oraz kompleksowe systemy pomiaru dokonań, które w ramach swojej konstrukcji umożliwiają kontrolę dokonań (w tym głównie stopnia realizacji strategii oraz opartych na niej strategicznych celów organizacji) poprzez ciągłe monitorowanie miar finansowych i powiązanych z nimi mierników niefinansowych (do tego typu systemów zalicza się m. in. Tableau de Bord, Balanced Scorecard [5] ). Pomimo opracowania nowych systemów kontroli finansowej, tradycyjne metody analizy finansowej nadal znajdują szerokie zastosowanie w przedsiębiorstwach na całym świecie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że pozwalają one na uzyskanie kompleksowej, użytecznej informacji na temat sytuacji finansowej podmiotu niezależnie od jego specyfiki. Metody te łączą w sobie prostotę zastosowania ze stosunkowo niskim kosztem wdrożenia i bieżącego stosowania. Kontrola finansowa z wykorzystaniem metod analizy finansowej może służyć do oceny dotychczasowej sytuacji przedsiębiorstwa (analiza retrospektywna na podstawie danych historycznych), bieżącej sytuacji (analiza bieżąca oparta na informacjach finansowych dostępnych na moment badania) oraz sytuacji przewidywanej (analiza prospektywna obejmująca prognozowane wartości parametrów finansowych).

W procesie kontroli finansowej, której celem jest ocena stopnia realizacji celów oraz identyfikacja zmian parametrów finansowych mogących wpływać korzystnie bądź niekorzystnie na ogólną sytuację przedsiębiorstwa, dla uzyskania jak najpełniejszego obrazu wskazane jest dokonywanie analizy bieżącej. Wskazane jest także ciągłe porównywanie jej wyników z wynikami dotychczasowymi – co umożliwia ustalenie zmian parametrów i szybkie reagowanie na nie – oraz prognozowanymi. Wynikiem tego jest możliwość określenia stopnia realizacji zakładanych celów finansowych oraz ich ewentualna korekta.

Metody analizy finansowej zostały opracowane jako zbiór narzędzi mających na celu umożliwienie inwestorom porównanie parametrów finansowych spółek na podstawie ich sprawozdań finansowych. Szybko jednak odkryto możliwość zastosowania owych metod również w bieżącym zarządzaniu przedsiębiorstwami. Metody analizy finansowej opracowano w taki sposób, aby znajdowały swoje odniesienie do jednostek opracowujących sprawozdania finansowe, czyli takich, które prowadzą tzw. pełną rachunkowość [6] , co jednak nie wyklucza możliwości ich stosowania (po dostosowaniu metod do posiadanych informacji) również w podmiotach prowadzących rachunkowość uproszczoną [7] . Wśród metod analizy finansowej przeprowadzanej dla potrzeb kontrolnych najczęściej wyróżnia się analizę struktury i dynamiki sprawozdań finansowych, analizę wskaźnikową oraz analizę przyczynową [8] .

2.1. Analiza struktury i dynamiki sprawozdań finansowych.

Analiza struktury oraz dynamiki sprawozdań finansowych – zwana również analizą wstępną – pozwala na uzyskanie szerokiego zakresu informacji dotyczących zmian podstawowych parametrów finansowych jednostki, niezbędnych w procesie kontroli finansowej. Analiza struktury polega na ustaleniu udziału poszczególnych węższych kategorii finansowych w kategoriach zbiorczych. Przykładowo, analizując udział należności krótkoterminowych (czyli środków, które inne podmioty są zobowiązane zwrócić przedsiębiorstwu w okresie do 12 miesięcy) w kwocie aktywów obrotowych, można ocenić politykę kredytową jednostki i jednocześnie – śledząc zmiany tego parametru – ocenić, czy z okresu na okres udział ten nie wzrasta. Mogłoby to oznaczać np. rosnące trudności z odzyskiwaniem kwot, do których zapłaty zobowiązali się odbiorcy. Owo śledzenie zmian z okresu na okres w odniesieniu do poszczególnych pozycji nosi nazwę analizy dynamiki. W tabeli 1 przedstawiono wyniki analizy struktury i dynamiki składników aktywów obrotowych.

Tabela 1. Analiza struktury i dynamiki aktywów obrotowych (przykład).



Jak widać na powyższym przykładzie, proste czynności obliczeniowe zwiększają znacząco użyteczność informacyjną danych finansowych. Dokonanie porównania kwot poszczególnych pozycji rok do roku (ich dynamiki) pozwala na zauważenie tendencji zmian. W omawianym przykładzie można odnotować np., że rok do roku wartość należności krótkoterminowych zwiększała się w rosnącym tempie przy jednoczesnym przyroście ich udziału w ogólnej sumie aktywów obrotowych. Z kolei wartość inwestycji krótkoterminowych w latach 2011-2012 wzrosła jedynie nieznacznie, co powinno wskazywać na konieczność dokładniejszej kontroli aspektów związanych z tymi wielkościami. Dodatkowo, stosując wyniki analizy struktury i dynamiki poszczególnych kategorii finansowych, możliwe jest nie tylko identyfikowanie występujących prawidłowości, lecz również określanie stopnia realizacji założeń finansowych, co czyni taką analizę niezwykle użyteczną.

2.2. Analiza wskaźnikowa.

Analiza wskaźnikowa jest uzupełnieniem analizy wstępnej. Polega ona na zastosowaniu wskaźników (formuł obliczeniowych wskazujących wzajemny stosunek różnych kategorii finansowych) do oceny sytuacji finansowej jednostki. W procesie kontroli finansowej zastosowanie analizy wskaźnikowej pozwala na bieżące monitorowanie poziomu istotnych kategorii ekonomicznych, ocenę stopnia realizacji celów finansowych oraz źródeł występujących problemów. Z uwagi na mnogość istotnych z punktu widzenia funkcjonowania przedsiębiorstw kategorii finansowych oraz ich wzajemnych powiązań, zakres analizy wskaźnikowej jest niezwykle szeroki. Mając na uwadze cel niniejszego opracowania, autor ograniczył jego zakres do omówienia dwóch najistotniejszych, z punktu widzenia kontroli finansowej, obszarów analizy wskaźnikowej obejmujących analizę płynności i rentowności. Czytelnikom chcącym poszerzyć zakres kontroli o inne obszary poleca się odwołanie do źródeł literaturowych [9] .

2.2.1. Analiza płynności.

Płynność jest jedną z podstawowych kategorii ekonomicznych, która powinna być poddawana procesowi kontroli finansowej ze szczególną uwagą. W praktyce pojęcie płynności jest najczęściej rozpatrywane w dwóch ujęciach [10] :

• majątkowym oraz
• majątkowo-kapitałowym.

W ramach aspektu majątkowego płynność finansowa jest rozumiana jako możliwość zamiany aktywów jednostki na środki pieniężne w jak najkrótszym czasie bez istotnej utraty ich wartości. Oznacza to, że płynność w rozumieniu majątkowym określa ilość środków pieniężnych posiadanych w danym momencie przez jednostkę w postaci gotówki oraz jej ekwiwalentów. Takie podejście do płynności rodzi znaczące trudności w jej ocenie, gdyż sam stan gotówki oraz jej ekwiwalentów na dany moment nie pozwala na uzyskanie informacji, czy poziom płynności jest właściwy dla danej jednostki i czy zapewnia możliwość bieżącego regulowania wymagalnych zobowiązań. Z punktu widzenia oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa znacznie bardziej użyteczne wydaje się być postrzeganie płynności w aspekcie majątkowo-kapitałowym. Takie rozumienie płynności opiera się na jej definiowaniu jako „relacji zobowiązań finansujących majątek oraz majątku stanowiącego zabezpieczenie tych zobowiązań [11] ”. Podejście relacyjne do płynności, w przeciwieństwie do podejścia czysto majątkowego, odnosi się zarówno do określonych grup aktywów, jak i pasywów. Stanowi to poszerzenie obszaru informacji wykorzystywanych do badania płynności, a w konsekwencji zmniejsza ryzyko popełnienia błędu. Powiązanie aktywów z pasywami – a konkretnie, poziomu gotówki z poziomem wymagalnych zobowiązań – pozwala na stałą kontrolę, czy jednostka posiada wystarczające środki do regulowania zobowiązań. Innymi słowy, czy nie grozi jej niewypłacalność, która jest najczęstszą przyczyną upadku przedsiębiorstw.

Pojęcie płynności finansowej przedsiębiorstwa może być rozpatrywane również w dwóch, ściśle ze sobą powiązanych, perspektywach czasowych – krótko- i długoterminowej. W przypadku obydwu perspektyw konieczne jest wprowadzanie mechanizmów kontroli. W perspektywie krótkoterminowej płynność finansowa powinna być rozumiana jako utrzymywanie zdolności do bieżącego zaspokajania wierzycieli oraz spłacania nieprzewidzianych wcześniej zobowiązań, powstających w wyniku zdarzeń losowych, takich jak awarie sprzętu czy też wypadki. Istotą płynności w okresie krótkim jest stałe utrzymywanie odpowiedniego poziomu gotówki i jej łatwo wymiennych ekwiwalentów, które umożliwią dokonanie koniecznych płatności bez konieczności posiłkowania się środkami obcymi. Perspektywa długoterminowa w odniesieniu do płynności finansowej przedsiębiorstwa oznacza długookresową zdolność do utrzymywania płynności, a więc do zaspokajania zarówno zobowiązań w danym momencie, jak również umiejętność zapewnienia odpowiednich środków do zaspokajania zobowiązań, które dopiero staną się wymagalne. Dla zachowania płynności długookresowej konieczne jest ciągłe utrzymywanie płynności krótkookresowej.

Wskaźnikowa analiza płynności jest wymieniana w literaturze jako jedna z czterech podstawowych – obok analizy struktury finansowania, sprawności działania oraz rentowności – kategorii analizy wskaźnikowej. Świadczy to bezpośrednio o jej istotności w procesie wskaźnikowej oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. W ramach analizy wskaźnikowej płynności najczęściej wykorzystuje się trzy wskaźniki:

1) wskaźnik bieżącej płynności finansowej,
2) wskaźnik szybkiej płynności finansowej,
3) wskaźnik środków pieniężnych.

Wskaźnik bieżącej płynności finansowej jest uważany za podstawowy miernik wykorzystywany we wskaźnikowej analizie płynności finansowej. Wskaźnik ten wyraża relację majątku obrotowego do zobowiązań bieżących i jest ujmowany następującym wzorem:



gdzie: WBPF – wskaźnik bieżącej płynności finansowej; MO – majątek obrotowy; ZB – zobowiązania bieżące.

Z konstrukcji wskaźnika wynika, że jego wartość przedstawia, w jakim stopniu aktywa bieżące wystarczają w danym momencie na pokrycie zobowiązań krótkoterminowych. Zarówno zbyt niski, jak i zbyt wysoki poziom wskaźnika może świadczyć w negatywny sposób o stosowanym w przedsiębiorstwie sposobie zarządzania finansami. Za bezpieczny poziom wskaźnika uznaje się zakres od 1,2 do 2,0. Poziom wskaźnika poniżej 1,2 może świadczyć o zagrożeniu płynności, gdyż w przypadku utraty finansowania krótkoterminowego pozostały po spłacie zobowiązań zapas aktywów obrotowych będzie nieznaczny, a poniżej wartości 1, nie wystarczy na pokrycie zobowiązań. Mimo że z pozoru może wydawać się, że wysoki poziom wskaźnika bieżącej płynności świadczy pozytywnie o kondycji finansowej przedsiębiorstwa, to należy wziąć pod uwagę bezpośrednią zależność pomiędzy poziomem płynności a efektywnością gospodarowania zasobami. Przetrzymywanie znacznej ilości aktywów obrotowych powoduje utratę korzyści możliwych do osiągnięcia w przypadku zainwestowania środków w aktywa długoterminowe, oznacza więc spadek rentowności przedsiębiorstwa. Z tego też powodu uważa się, że utrzymywanie aktywów obrotowych, których wartość ponad dwukrotnie przekracza wartość zobowiązań krótkoterminowych może być oznaką braku efektywnego zarządzania majątkiem.

Wskaźnik szybkiej płynności finansowej, zwany również wskaźnikiem płynności przyspieszonej, jest zmodyfikowanym wskaźnikiem bieżącej płynności finansowej. Wskaźnik ten wyraża relację majątku obrotowego pomniejszonego o wartość zapasów i rozliczeń międzyokresowych czynnych do zobowiązań bieżących i ujmowany jest wzorem:



gdzie: WSPF – wskaźnik szybkiej płynności finansowej; MO – majątek obrotowy; ZAP – zapasy; RMC – rozliczenia międzyokresowe czynne; ZB – zobowiązania bieżące.

Z konstrukcji wskaźnika wynika, że jego wartość prezentuje, w jakim stopniu wartość aktywów obrotowych po pominięciu wartości zapasów oraz rozliczeń międzyokresowych czynnych wystarcza na pokrycie całości zobowiązań krótkoterminowych. Poziom wskaźnika powinien wynosić co najmniej 1. Jego poziom kształtujący się poniżej jedności może świadczyć o zagrożeniu płynności, które wynika z braku wystarczającej ilości najbardziej płynnych środków na pokrycie całości zobowiązań krótkoterminowych w przypadku ich natychmiastowej wymagalności.

Zasadniczą różnicą między wskaźnikiem bieżącej a szybkiej płynności jest uznanie we wskaźniku szybkim zapasów oraz rozliczeń międzyokresowych czynnych za kategorie aktywów o zmniejszonej płynności względem pozostałych składników aktywów obrotowych. Takie ograniczenie zakresu aktywów płynnych wydaje się być zasadne, ponieważ rozliczenia międzyokresowe czynne, stanowiące księgowe ujawnienie już dokonanych przedpłat, które staną się kosztami dopiero w kolejnych okresach, są niewymienialne na gotówkę. Wymienialność zapasów zależy natomiast w znacznej mierze od ich rodzaju i występowania rynku ich wymiany, może więc być mocno ograniczona. Analizując zakres obejmowanych wskaźnikiem aktywów bieżących, można uznać, że wskaźnik szybki płynności finansowej oddaje znacznie lepiej sytuację finansową jednostki w zakresie poziomu jej płynności. Można uznać, że w zakresie kontroli finansowej jest on bardziej miarodajny, ponieważ pokazuje sytuację firmy w przypadku konieczności spłaty całości zobowiązań krótkoterminowych przy pozostawieniu koniecznych do kontynuacji działalności zapasów.

Wskaźnik środków pieniężnych przedstawia relację sumy środków pieniężnych oraz papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu zobowiązań krótkoterminowych i wyraża się wzorem:



gdzie: WŚP – wskaźnik środków pieniężnych; ŚP – środki pieniężne; PWPDO – papiery wartościowe przeznaczone do obrotu; ZB – zobowiązania bieżące.

Z konstrukcji wskaźnika wynika, że jego wartość obrazuje, w jakim stopniu suma środków pieniężnych oraz papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu wystarcza na pokrycie całości zobowiązań krótkoterminowych. W literaturze nie wyznacza się konkretnego, wskazanego poziomu tego wskaźnika. Ze względu jednak na znaczące koszty utrzymywania gotówki w przedsiębiorstwie należy uznać, że jego wysoki poziom, powyżej kilkunastu procent, może świadczyć o niewłaściwym zarządzaniu środkami pieniężnymi, mimo że oznacza wysoki poziom płynności jednostki.

Poza podstawowymi trzema wskaźnikami płynności, możliwe jest zastosowanie innych wskaźników, które służą ocenie płynności przez pryzmat wydajności oraz wystarczalności gotówki. Wskaźniki wydajności gotówkowej przedstawiają relacje poziomu gotówki operacyjnej organizacji w danym okresie do podstawowych pozycji bilansu i rachunku zysku i strat w postaci zysku, obrotu czy majątku. Analiza poziomu wskaźników oraz kierunku ich zmian pozwala ocenić, jaka ilość gotówki jest generowana przez pozycje rachunku zysków i strat oraz jaki jest stopień sfinansowania majątku przez gotówkę operacyjną. Podstawowymi wskaźnikami wydajności gotówkowej są:

a) wskaźnik wydajności gotówkowej zysku,
b) wskaźnik wydajności gotówkowej majątku obrotowego.

Wskaźnik wydajności gotówkowej zysku pokazuje zależność pomiędzy gotówką generowaną z działalności operacyjnej a zyskiem. Wskaźnik jest obliczany za pomocą następującej formuły:



gdzie: WGZ – wskaźnik wydajności gotówkowej zysku; GNO – gotówka netto z działalności operacyjnej; Z – zysk z działalności gospodarczej (operacyjnej oraz finansowej).

Z konstrukcji wskaźnika wynika, że jego wartość pokazuje, jaka kwota gotówki jest uzyskiwana z 1 zł zysku. Wartość wskaźnika powinna być jak najwyższa, ponieważ jego wysokie wartości świadczą o dobrej zdolności do ściągania należności. Wpływa to bezpośrednio na płynność finansową, gdyż pozyskiwane na bieżąco środki powinny umożliwić terminową spłatę zobowiązań. Podczas analizy wskaźnika wydajności gotówkowej zysku niezwykle istotne jest badanie zmienności jego poziomu w czasie. Występowanie wzrostowego trendu oznacza, że przedsiębiorstwo poprawia swoją sytuację finansową. Stały poziom świadczy o stabilności. Spadkowa tendencja rodzi natomiast obawę, że następuje pogorszenie sytuacji finansowej, co może prowadzić do niewypłacalności.

Wskaźnik wydajności gotówkowej majątku pokazuje zależność pomiędzy gotówką generowaną z działalności operacyjnej a średnią wartością majątku ogółem. Wskaźnik jest obliczany za pomocą następującej formuły:



gdzie: WGM – wskaźnik wydajności gotówkowej majątku; GNO – gotówka netto z działalności operacyjnej; ŚWM – średnia wartość majątku ogółem.

Z konstrukcji wskaźnika wynika, że jego wartość ujawnia, jaka ilość gotówki jest generowana z 1 złotego majątku. Trudno jest ustalić wzorcowy poziom wskaźnika, ponieważ w różnych branżach i w zależności od skali działalności przedsiębiorstw występują różne poziomy majątku, a co z tego wynika inna będzie jego wydajność. Przykładowo, w przemyśle ciężkim, gdzie zasoby majątku trwałego są bardzo duże, jego wydajność będzie przypuszczalnie znacznie niższa niż w przypadku agencji reklamowej, której majątek może ograniczać się do wyposażenia kilku pomieszczeń. Ogólnie można stwierdzić, że podobnie jak w przypadku wskaźnika wydajności gotówkowej zysku wskazany jest jego rosnący poziom. Tendencja spadkowa może natomiast świadczyć o pogorszeniu sytuacji finansowej i w skrajnym przypadku do utraty płynności i zdolności do kontynuacji działania.

Wskaźniki wystarczalności gotówkowej przedstawiają relacje poziomu gotówki operacyjnej w danym okresie do różnego rodzaju grup zobowiązań, czyli pozycji pasywów. Analiza poziomu wskaźników oraz kierunku ich zmian pozwala ocenić, czy ilość gotówki generowana z działalności operacyjnej jest wystarczająca na pokrycie określonych kategorii zobowiązań. W przypadku zobowiązań długoterminowych pozwala ocenić, jaka liczba okresów (przy założeniu utrzymania danego poziomu generowanej gotówki operacyjnej) będzie konieczna, aby przedsiębiorstwo było w stanie spłacić zobowiązania. Podstawowymi wskaźnikami wystarczalności gotówkowej są:

a)wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę długów ogółem,
b)wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę długów długoterminowych.

Wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę długów ogółem pokazuje zależność pomiędzy gotówką generowaną z działalności operacyjnej a sumą zobowiązań zaciągniętych przez przedsiębiorstwo. Wskaźnik jest obliczany za pomocą następującej formuły:



gdzie: WGSDO – wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę długów ogółem; GNO – gotówka netto z działalności operacyjnej; ZO – zobowiązania ogółem.

Z konstrukcji wskaźnika wynika, że jego wartość pokazuje, jaką część zobowiązań przedsiębiorstwo może pokryć w przypadku przeznaczenia na ten cel całości wygenerowanej w danym okresie gotówki operacyjnej. Należy zauważyć, że poziom wskaźnika w dużej mierze zależy od przedmiotu i skali działalności przedsiębiorstwa, tak więc brak jest określonej normy jego poziomu. Ogólnie można stwierdzić, że poziom wskaźnika z okresu na okres powinien wzrastać. Jego spadkowa tendencja może natomiast świadczyć o zagrożeniu płynności przedsiębiorstwa.

Wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę długów długoterminowych pokazuje zależność pomiędzy gotówką generowaną z działalności operacyjnej a kwotą zaciągniętych przez przedsiębiorstwo zobowiązań długoterminowych. Wskaźnik jest obliczany za pomocą następującej formuły:



gdzie: WGSDD – wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę długów długoterminowych; GNO – gotówka netto z działalności operacyjnej; ZD – zobowiązania długoterminowe.

Z konstrukcji wskaźnika wynika, że jego wartość pokazuje, jaką część zobowiązań długoterminowych może pokryć przedsiębiorstwo w przypadku przeznaczenia na ten cel całości wygenerowanej w danym okresie gotówki operacyjnej. Należy zauważyć, że poziom wskaźnika, podobnie jak w przypadku wskaźnika wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę długów ogółem, w dużej mierze zależy od przedmiotu i skali działalności przedsiębiorstwa, tak więc brak jest określonej normy jego poziomu. Ogólnie można stwierdzić, że poziom wskaźnika z okresu na okres powinien wzrastać. Jego spadkowa tendencja może natomiast stanowić o zagrożeniu płynności przedsiębiorstwa.

Przedstawione powyżej wskaźniki pozwalają na ocenę płynności podmiotu gospodarczego i stwierdzenie, czy nie występują zagrożenia mogące wpłynąć na jego dalsze funkcjonowanie. W procesie kontroli finansowej bieżąca kontrola stopnia płynności – przeprowadzana na podstawie danych pochodzących z systemu ewidencji księgowej – pozwala na sprawne zarządzanie finansami jednostki i odpowiednie reagowanie w przypadku odstępstw od określonych norm. Zaniechanie kontroli tego obszaru finansowego może doprowadzić jednostkę do bankructwa. W przemysłach kreatywnych kontrola płynności powinna mieć szczególne znaczenie ze względu na specyfikę funkcjonowania tych podmiotów. W przypadku twórców, którzy wykonują swoją działalność samodzielnie, niestosowanie kontroli stopnia płynności ich działalności może spowodować nie tylko konieczność jej zaprzestania, lecz również problemy z finansami osobistymi.

2.2.2. Analiza rentowności.

Wskaźnikowa analiza rentowności pozwala na uzyskanie informacji o efektywności funkcjonowania podmiotu [12] . Podobnie jak w przypadku oceny płynności finansowej przedsiębiorstw z wykorzystaniem analizy wskaźnikowej, również w przypadku analizy rentowności możliwe jest zastosowanie znacznej liczby wskaźników obrazujących różne podejścia do oceny rentowności. Spośród nich najczęściej w praktyce wykorzystuje się cztery podstawowe wskaźniki:

a) wskaźnik rentowności sprzedaży (return on sale – ROS),
b) wskaźnik rentowności aktywów (return on assets – ROA),
c) wskaźnik rentowności kapitału własnego (return on equit – ROE),
d) wskaźnik rentowności inwestycji (return on investment – ROI).

Podstawowym i zarazem najprostszym w zastosowaniu wskaźnikiem rentowności mogącym służyć jako podstawa kontroli efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa, niezależnie od specyfiki jego działalności, jest wskaźnik rentowności sprzedaży, do którego zastosowania wykorzystuje się następującą formułę:



gdzie: Zbs – zysk brutto ze sprzedaży danego okresu; PS – Przychody netto ze sprzedaży danego okresu.

Wskaźnik ten pozwala na określenie, jaka część przychodów ze sprzedaży może być przeznaczona na pokrycie kosztów ogólnych i finansowych przedsiębiorstwa oraz zysk. Z punktu widzenia kontroli finansowej odpowiednie zastosowanie powyższego wskaźnika pozwala na uzyskanie informacji o całkowitej rentowności sprzedaży analizowanego okresu. Pozwala również na dokonanie analizy porównawczej poszczególnych produktów w przypadku odrębnego obliczenia wskaźnika z uwzględnieniem poziomu zysku brutto ze sprzedaży oraz przychodów ze sprzedaży poszczególnych produktów. Może to znaleźć swoje zastosowanie na przykład przy podejmowaniu decyzji o przyjmowaniu lub też odrzucaniu zamówień na poszczególne produkty bądź usługi przedsiębiorstwa.

Kolejnym z omawianej grupy wskaźników jest wskaźnik rentowności aktywów, który pozwala na określenie efektywności wykorzystania aktywów jednostki i jest obliczany z wykorzystaniem poniższej formuły:



gdzie: Zn – zysk (strata) netto okresu; A – suma aktywów na koniec okresu.

Zastosowanie powyższego wskaźnika pozwala na sprawowanie bieżącej kontroli nad sprzężonymi ze sobą poziomem zysku oraz sumą aktywów podmiotów. Umożliwia to dokonywanie bieżącej kontroli nad efektywnością inwestycji w aktywa i określanie stopy ich zwrotu. Stanowi to znaczne poszerzenie zakresu kontroli względem np. samodzielnego zastosowania parametru, jakim jest zysk jednostki, gdyż wówczas istnieje znaczące ryzyko popełnienia błędu w ocenie. Przykładowo, stosując jako podstawę kontroli efektywności finansowej jednostki jedynie zysk netto, w przypadku znaczącego zwiększenia potencjału produkcyjnego np. poprzez zakup do zakładu rzemieślniczego drugiego pieca do wytopu mosiądzu, zyski ze sprzedaży produkowanych tam świeczników mogą być znacznie większe z uwagi na zwiększenie ich produkcji. Określenie jednak zmiany w efektywności funkcjonowania zakładu przed i po zakupie pieca można ocenić dopiero po porównaniu wskaźników rentowności aktywów.

Podobne postępowanie można zastosować w ramach kontroli efektywności pojedynczej inwestycji, wówczas należy obliczyć wskaźnik rentowności inwestycji zgodnie z następującą formułą:



gdzie: Zi – zysk netto z inwestycji; ZK – kapitał zainwestowany w inwestycję.

Ostatnim z omawianej grupy wskaźników jest wskaźnik rentowności kapitału własnego, który określa stopę zwrotu, czyli efektywność jego wykorzystania. Do jego ustalenia wykorzystywana jest następująca formuła:



gdzie: Zn – zysk (strata) netto okresu; KW – wartość kapitału własnego na koniec okresu.

Jedną z podstawowych zalet stosowania wskaźników rentowności, z punktu widzenia realizacji procesu kontroli finansowej, jest prosty sposób ich ustalania oraz prostota dokonywania porównań z okresu na okres (w przypadku konsekwentnego stosowania tych samych miar finansowych w procesie obliczeniowym). Wskaźnikowa analiza rentowności pozwala na bieżącą kontrolę stopnia realizacji założonych celów dotyczących wymaganych stóp zwrotu. Umożliwia również identyfikację występujących problemów związanych z pogorszeniem efektywności funkcjonowania. Ze względu na oparcie wskaźników na podstawowych kategoriach ekonomicznych ustalenie ich poziomu nie powinno nastręczać większych trudnościach również w przedsiębiorstwach kreatywnych nie prowadzących pełnej rachunkowości.

3. Wdrażanie metod kontroli finansowej w przemysłach kreatywnych.

Specyfika przemysłów kreatywnych stwarza istotne bariery we wdrażaniu klasycznych metod kontroli finansowej. Niejednokrotnie unikatowy przedmiot działalności, częstokroć stosowane uproszczone formy ewidencji księgowej oraz wysoki udział wkładu twórców w ostateczne produkty, odróżniają te podmioty od pozostałych przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku. Podobnie jak w przypadku pozostałych obszarów działalności przedsiębiorstw kreatywnych, w większości przypadków, bezpośrednie przekładanie metod opracowanych z myślą o klasycznych przedsiębiorstwach produkcyjnych, handlowych lub usługowych może przynieść skutki odwrotne od zamierzonych. Z tego powodu wszelkie metody, w tym w szczególności metody kontroli finansowej, powinny być wdrażane z uwzględnieniem specyficznych cech konkretnego przedsiębiorstwa. Z założenia kontrola finansowa ma na celu monitorowanie stopnia realizacji celów finansowych organizacji, identyfikację problemów i ich źródeł oraz wykrywanie zjawisk pozytywnych, tak, aby możliwa była adekwatna reakcja. Spełnienie tych założeń może okazać się niezwykle trudne, jeżeli proces kontroli miałby być oparty jedynie na miarach finansowych bez ich powiązania z miarami niefinansowymi. Na trudności moglibyśmy napotkać również wtedy, gdyby nie została uwzględniona szersza perspektywa obejmująca misję podmiotu, wartości wyznawane przez właścicieli i pracowników oraz ogółu czynników czyniących przedsiębiorstwo kreatywnym.

Mnogość cech odróżniających przedsiębiorstwa kreatywne od pozostałych sprawia, że proces wdrażania metod kontroli finansowej, zaprezentowanych w zarysie w niniejszym opracowaniu, powinien być poprzedzony dokładną analizą podmiotu. Wskazane jest również poznanie innych dostępnych metod kontroli finansowej, tak, aby przed rozpoczęciem ich wdrażania – a tym bardziej przed podejmowaniem decyzji na podstawie wyników tych kontroli – móc uzyskać jak najpełniejszy obraz dostępnych metod i podjąć się wdrożenia metody najlepiej odpowiadającej potrzebom jednostki.

Przed podjęciem jakichkolwiek kroków wdrożeniowych wskazane jest również dokonanie dogłębnej analizy kosztów i potencjalnych korzyści mogących płynąć z zastosowania mechanizmów kontroli. W niektórych przypadkach może się bowiem okazać, że skoncentrowanie się przedsiębiorcy na czynnościach kontrolnych może – w wyniku redukcji czasu poświęcanego na inne aktywności – przyczynić się do spadku efektywności całego podmiotu.

Zakończenie.

W niniejszym opracowaniu zaprezentowano w zarysie podstawowe metody kontroli finansowej oparte na metodologii analizy finansowej w postaci analizy wstępnej oraz podstawowych kategorii analizy wskaźnikowej. Omówione metody stanowią jedynie niewielką część ogółu dostępnych metod znajdujących zastosowanie w procesie kontroli finansowej. Osobom chcącym rozszerzyć swoją wiedzę o charakterystykę bardziej kompleksowych metod kontroli finansowej, autor pragnie polecić zapoznanie się z II częścią artykułu. Ze względu na ograniczony charakter niniejszego opracowania autor zaleca dokładne zapoznanie się z polecaną literaturą przed zastosowaniem metod w praktyce.