8. Współpraca międzynarodowa

Obecnie, jak nigdy wcześniej, jest łatwo współpracować z najdalszymi zakątkami świata. Dzięki nowym technologiom i rozwojowi środków komunikacji łatwiejszy stał się dostęp do kultury, nauki i wiedzy, a także możliwość uczestnictwa w różnego ro-dzaju społecznych wydarzeniach. Poszczególne państwa coraz bardziej współzależą od siebie w obszarze edukacji, medycyny, biznesu, handlu, nauki czy polityki. Nie można pozwolić sobie na izolację i odciąć się od osiągnięć świata, narażając swoich obywateli na utratę korzyści wynikających z postępu. Z drugiej strony, nie tylko państwa, ale i obywatele, instytucje, biznes oraz samorządy powinny czerpać profity z możliwości dzielenia się doświadczeniami, współdziałania i obserwacji siebie nawzajem.
Wiele czynników sprawia, że kultura i przemysły kreatywne nabierają większej wagi w stosunkach międzynarodowych. Definiowanie własnej tożsamości poprzez znaczenie symboli, produkcję i usługi kulturalne jest odpowiedzią na zagrożenia wynikające z globalizacji świata, zaniku geograficznych barier komunikacji czy wszechobecnego dostępu do Internetu .

Rozkwit współpracy międzynarodowej w Europie
W Polsce współpraca międzynarodowa przez długie lata po II wojnie światowej mogła odbywać się jedynie z wybranymi państwami. W okresie zimnej wojny funkcjonowały dwa polityczno-ekonomiczne modele izolujące od siebie należące do nich państwa. Przemiany ustrojowe i polityczne lat 80. i 90. znacząco zmieniły warunki współpracy międzynarodowej w Polsce, a tym samym w Europie. Przed polską twórczością pojawiły się możliwości wejścia w szerszy obieg wymiany światowej, gdyż zniknęły bariery polityczne i ideologiczne hamujące przepływ do kraju zagranicznej twórczości oraz polskich twórców żyjących na emigracji.
Niestety, choć na lata 80. przypadł rozkwit sieciowej współpracy w Europie , niemal do końca lat 90. polska polityka współpracy, a w szczególności polityka kulturalna zajmowała drugoplanowe miejsce w działaniach polityków. Rzadko pojawiał się temat współpracy kulturalnej czy naukowej.
Wraz z uczestnictwem Polski w działaniach Rady Europy – które skierowane były na promowanie ideałów demokracji i praw człowieka za pomocą tworzenia międzynaro-dowych sieci – powoli rozwijała się też współpraca międzynarodowa polskich reprezentantów w międzynarodowych sieciach. W roku 1987 Rada Europy podpisała porozumienie z Wspólnotą Europejską dotyczące ich strategicznego partnerstwa i współdziałania na rzecz kultury . Od tego momentu podejmowane były różnorodne kroki na rzecz wzmocnienia wymiany kulturalnej w Europie i tworzenia ponadnarodowych sieci współpracy.

Integracja UE a współpraca międzynarodowa w obszarze kultury i przemysłów kreatywnych
W 2004 roku dziesięć krajów Europy Środkowej i Wschodniej (Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Węgry, Polska, Słowacja) i basenu Morza Śródziemnego (Cypr, Malta, Słowenia) wstąpiło do Unii Europejskiej. Dwóch kolejnych członków z południowej Europy (Rumunia i Bułgaria) dołączyło do niej w styczniu 2007 roku, a w lipcu 2013 roku – Chorwacja. Rozszerzenie Unii miało swoje polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturalne konsekwencje.
Dla przemysłów kreatywnych i kultury pojawiły się nowe szanse wsparcia działalności. Pierwsze są powiązane z możliwością realizacji projektów ponadnarodowych, takich jak: Program Kultura, Program MEDIA, czy też projektów krajowych i regionalnych w ramach udostępnianych każdemu państwu członkowskiemu UE funduszom strukturalnym na realizację unijnej polityki spójności. Kolejne to opcja wstąpienia do już istniejących sieci współpracy (np. Europa Cinemas) oraz korzystanie z funkcjonujących obserwatoriów monitorujących rozwój poszczególnych przemysłów (np. Europejskie Obserwatorium Audiowizualne).

Proces rozszerzenia Unii Europejskiej nastąpił w czasie kilkunastoletniej transformacji krajów Europy Środkowej i Wschodniej do nowych warunków funkcjonowania. W tym okresie Polska musiała zweryfikować istniejące polityki i, chcąc utrzymać aktywność kulturalną pomimo znaczących ograniczeń budżetowych, nakreślić nowe ramy działalności kulturalnej, w tym:
• stworzyć nowe regulacje dotyczące przemysłów kreatywnych i kultury,
• decentralizować zarządzanie kulturą i wraz z reformą administracyjną przekazać infrastrukturę,
• przeprowadzić komercjalizację, prywatyzację i modernizację sektora,
• zachęcić do współpracy biznesu z kulturą, w tym umożliwić pozabudżetowe finansowanie w postaci sponsoringu,
• umożliwić realizację inicjatyw oddolnych w obszarze kultury i przemysłów kreatywnych poprzez tworzenie organizacji pozarządowych i własnych działalności gospodarczych,
• stworzyć i wzmocnić mechanizmy wymiany kulturalnej, mobilności twórców.
Kompendium Polityk Kulturalnych i Trendów w Europie (Compendium of Cultural Policies and Trends in Europe) wydawane przez Radę Europy i ERICarts dostarcza wiele informacji na temat intensyfikacji prac w zakresie kultury w poszczególnych krajach i pokazuje jak wiele rozwiązań udało się zaadoptować w nowych krajach UE dzięki integracji i współpracy międzynarodowej.
Analiza priorytetów zawartych w politykach kulturalnych poszczególnych krajów pokazuje zarówno zróżnicowanie, jak i wspólne tendencje dzięki wpływowi współpracy międzynarodowej na łonie Rady Europy i Unii Europejskiej.

Estonia, Węgry i Polska wymieniają nadanie wymiaru międzynarodowego działalności kulturalnej jako jeden z priorytetów. Reorganizacja administracji samorządowej w zakresie kultury to wyzwania wskazywane przez Litwę i Polskę. Zwiększenie uczestnictwa w kulturze to cele Estonii, Węgier, Litwy i Polski. Rozwój przemysłów kreatywnych i kultury jest priorytetem wymienianym jedynie w polityce kulturalnej Estonii i Polski, natomiast Słowenia i Słowacja wskazują na zaangażowanie organizacji pozarządowych i biznesu w prowadzenie działalności kulturalnej odciążające administrację publiczną w tej kwestii.
Unii Europejska, jak to zostało zapisane w artykule 151 Traktatu z Amsterdamu (obecnie jest to art. 167 Traktatu z Lizbony), ma obowiązek wspierać współpracę kulturalną pomiędzy swoimi członkami i stanowi istotną przestrzeń do wspólnych działań.

Płaszczyzny współpracy
Współpraca międzynarodowa w obszarach przemysłów kreatywnych i kultury odbywa się na różnych płaszczyznach, które możemy wyróżnić na podstawie stron umów. Wyróżniamy sześć płaszczyzn współpracy:
1. organizacji międzynarodowych i państw (tu przykładem jest partnerstwo Euro–Med tworzące ramy dla współpracy krajów Unii Europejskiej z krajami północnej Afryki oraz Northern Dimension Partnership on Culture skupiające kraje UE i EOG oraz Rosję);
2. państwowej (w oparciu o umowy międzynarodowe o współpracy oraz programy lub plany wykonawcze do tych umów);
3. regionalnej i lokalnej (umowy zawierane są między regionami, powiatami czy gminami);
4. instytucjonalnej (porozumienia dotyczące współpracy zawierane są pomiędzy instytucjami, placówkami czy ośrodkami etc.);
5. branżowej (poprzez bezpośrednie kontakty między stowarzyszeniami, izbami, związkami i zrzeszeniami twórców);
6. na bazie indywidualnych, często niesformalizowanych, kontaktów między twórcami na zasadach komercyjnych (np. w formie koprodukcji, inicjatywy joint venture czy realizacji zamówienia w ramach konsorcjum).
W zależności od liczby stron współpracy możemy wyróżnić współpracę bilateralną (dwóch partnerów) oraz wielostronną.
Specyficzną formą współpracy międzynarodowej jest współpraca transgraniczna. Polityka Unii Europejskiej promuje ten rodzaj współpracy pomiędzy sąsiadującymi ze sobą regionami czy miastami, gwarantując specjalne źródło finansowania na wspólne projektu. W Polsce bardzo ciekawymi projektami realizowanymi w ramach współpracy transgranicznej były cieszyńskie edycje Festiwalu Filmowego ERA Nowe Horyzonty, a od kiedy festiwal przeniósł się do Wrocławia jego godnym następcą w Cieszynie – i po polskiej, i po czeskiej stronie – jest festiwal Kino na Granicy.

Współpraca wielostronna państw
Najlepszymi efektami współpracy wielostronnej państw jest powoływanie instytucji czy partnerstw międzynarodowych, takich jak Unia Europejska, Europejski Obszar Gospodarczy, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) czy The Northern Dimension Partnership on Culture (NDPC). NDPC zasługuje tu na szczególną uwagę, gdyż jest partnerstwem, którego cel działania koncentruje się na kulturze, w tym przemysłach kreatywnych i kultury. Zostało ono ustanowione jako czwarte partnerstwo na rzecz współpracy krajów Unii Europejskiej oraz Islandii, Norwegii i Rosji. Przed partnerstwem na rzecz kultury powołano także:
• partnerstwo na rzecz środowiska (NDEP),
• partnerstwo na rzecz zdrowia publicznego i opieki społecznej (NDPHS),
• partnerstwo na rzecz transportu i logistyki (NDPTL).

Cele działania partnerstwa północnego na rzecz kultury to:
• wspieranie już istniejących organizacji w obszarze współpracy międzynarodowej i wymiany,
• upowszechnianie wiedzy o potencjale przemysłów kreatywnych i kultury,
• stworzenie platformy umożliwiającej dialog i wymianę najlepszych praktyk,
• wzmacnianie polityk rozwoju przemysłów kreatywnych i kultury, a także inno-wacji bazującej na kulturze w krajach członkowskich partnerstwa,
• podkreślanie interdyscyplinarnego charakteru przemysłów kreatywnych i kultury; organizacja spotkań, seminarium, warsztatów, wsparcie tworzenia polityk publicznych w zakresie CCI oraz finansowe wsparcie projektów z zakresu CCI.
• badania i studia w zakresie celów partnerstwa,
• informacja o przemysłach kreatywnych i kultury poprzez stronę internetową.

Partnerstwa miast i miasta bliźniacze
Współpraca w ramach partnerstwa miast partnerskich, inaczej zwanych przyjacielskimi, siostrzanymi lub bliźniaczymi, pojawiła się już w połowie ubiegłego wieku. W miarę upływu czasu dostrzeżono, że współpraca – oprócz wartości promocyjnych – przynosi korzyści również na innych płaszczyznach, przekłada się na współpracę jednostek miejskich, wymianę dobrych praktyk oraz, przy dobrze dobranym partnerstwie, także rozwiązywaniu lokalnych problemów. Ważnym aspektem współpracy jest ułatwiona wymiana w postaci wizyt studyjnych nie tylko mieszkańców, ale także biznesu i działaczy społecznych. Unia Europejska premiuje partnerstwa miast jako istotne narzędzie budowania współpracy licznymi nagrodami: Dyplom Europejski, Medal Europejski, Flaga Honorowa oraz Nagroda Europejska.

Współpraca poszczególnych instytucji
Sieci współpracy kulturalnej w Europie rozwijały się stopniowo od lat 80., w odpowiedzi na zapotrzebowania zawodowe artystów, twórców i producentów, takie jak:
• wymiana doświadczeń, know-how i dobrych praktyk,
• realizacja wspólnych projektów i pozyskanie dla nich szerszego kręgu odbiorców,
• tworzenie lobby, by mieć wpływ na tworzone prawo i polityki.
Komisja Europejska, doceniając znaczenie sieci na rzecz współpracy międzynarodowej i transgranicznej, a także wymiany kulturalnej w okresie 1999–2004, przeznaczyła cześć administracyjnego budżetu UE na wsparcie organizacji, których działania przekładają się na rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Beneficjentami wsparcia były między innymi:
• Europejskie Forum Sztuki i Dziedzictwa/European Forum of Arts and Heritage (EFAH),
• Nieformalne Spotkania Teatrów Europy/Informal European Theatre Meeting (IETM),
• Europa Nostra,
• Kongres Pisarzy Europejskich/European Writers Congress (EWC).
Na bazie tych pierwszych prób wsparcia powstały założenia i w 2007 roku uruchomiono Program Kultura. Obecnie, doceniając znaczenie przemysłów kreatywnych i kultury, połączono doświadczenia zarówno z Programu Kultura, jak i MEDIA, i opracowano wspólny program wsparcia przemysłów kreatywnych i kultury w Unii Europejskiej pod nazwą Kreatywna Europa na lata 2013–2020.

Współpraca wpisana w politykę zagraniczną
Współpraca międzynarodowa jest wpisana w cele większości państw i instytucji, dlatego istnieje szereg form wsparcia współpracy międzynarodowej. Wsparcia w postaci doradztwa i konsultacji udzielają służby dyplomatyczne oraz narodowe instytucje lub organizacje pozarządowe, powołane do promocji kultury i stwarzania warunków do wymiany kulturalnej. Wśród najprężniej działających jednostek wymienić należy m.in.:
• Goethe-Institut,
• British Council,
• Instytut Francuski.
Goethe-Institut powstał w 1951 r. jako instytucja kontynuująca działalność Deutsche Akademie (DA). Centrala Instytutu znajduje się w Monachium. Obecnie w 91 krajach działa łącznie 135 instytutów, których celami są:
• wspieranie znajomości języka niemieckiego,
• pielęgnowanie międzynarodowej współpracy kulturalnej,
• upowszechnianie wiedzy o Niemczech
British Council jest organizacją odpowiedzialną za współpracę kulturalną i edukacyjną Zjednoczonego Królestwa za granicą. Posiada swoje jednostki w ponad 100 krajach, a został ustanowiony w 1934 roku, by przeciwdziałać faszystowskiej propagandzie, szerzyć ideały współpracy i zrozumienia poprzez działalność edukacyjną i kulturalną.

Przykład projektu współpracy międzynarodowej w branży wydawniczej
Projekt Media w społeczeństwie (Media in Society) realizowany przez British Council pomiędzy Bliskim Wschodem i Północną Afryką udowodnił, jak media mogą pozytywnie wpływać na zmiany społeczne. W ramach jednego z działań projektu ilustratorzy z pięciu krajów arabskich dołączyli do zespołu rysowników Steve’a Bella pracujących w brytyjskim dzienniku The Guardian i towarzyszyli im w codziennej pracy. Wzięli udział także w szeregu warsztatów i szkoleń, których efektem była wystawa Lighting Lamps. Wystawa wykorzystała talenty ilustratorów i ukazywała powstałe rysunki przełamujące kulturowe i językowe bariery, a traktujące o bieżących problemach współczesnego świata. Wystawa podróżowała zarówno po Wielkiej Brytanii, jak i po Bliskim Wschodzie. Projekt odbił się szerokim echem jako dobra praktyka, znalazł naśladowców, a w jego konsekwencji Egipskie Stowarzyszenie Prasowe doceniło pracę rysowników i ufundowało nagrodę premiującą najlepszych z nich. Wzmocnił także motywację rysowników, którzy nierzadko w swoich krajach spotykali się z brakiem zrozumienia i zakazami publikowania prac .

Wsparcie finansowe na mocy porozumień o współpracy
Oprócz wsparcia merytorycznego, projekty z zakresu współpracy międzynarodowej mogą liczyć na subwencje pochodzące ze źródeł publicznych:
• uruchomionych w ramach porozumień międzynarodowych (UE, mechanizmy finansowe Norwegii, Islandii, Lichtensteinu czy program szwajcarski),
• a także krajowych dystrybuowanych przez administrację centralną (minister-stwa odpowiedzialne za kulturę, gospodarkę czy sprawy zagraniczne),
• i środków uruchamianych przez administrację samorządową (dotacje regionów czy miast wzmacniających współpracę partnerską).
Istnieją także źródła prywatne finansowania projektów współpracy międzynarodowej, przekazywane przez organizacje społeczne i prywatne, takie jak izby gospodarcze, fundacje i stowarzyszenia oraz firmy.
Za przykład może tu posłużyć Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej. Powołana do życia w 1991 roku, wspiera nie tylko bilateralną współpracę Polski i Niemiec, ale także projekty wielostronne z zaangażowaniem polskich i niemieckich partnerów. Największą alokację środków rokrocznie otrzymują projekty za zakresu współpracy naukowej i kulturalnej.
Czynniki wpływające na jakość współpracy
Wśród czynników wpływających na jakość współpracy można wymienić następujące grupy:
• kwestie finansowe związane ze współpracą i realizacją wspólnych projektów,
• aspekty kulturowe, komunikacyjne i językowe,
• dostęp do nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych i związane z nimi kompetencje ICT,
• problemy formalne i administracyjne oraz regulacje prawne (np. wyjątek kulturalny i ograniczenia kwotowe),
• bliskość kultur organizacyjnych współpracujących podmiotów i kwestii związa-nych z zatrudnieniem i rynkiem pracy,
• spójność interesów i celów współpracy,
• zaangażowanie we współpracę z konkurującymi ze sobą podmiotami .

Wyjątek kulturalny i jego wpływ na tworzenie koprodukcji filmowych
Pojęcie cultural exception posiada francuskie źródła i nieodłącznie wiąże się z przemysłem filmowym. Francja, gdzie kino stawiało swoje pierwsze kroki, od zawsze miała aspiracje artystyczne. W latach 20. i 30. twórcy tacy, jak: Jean Renoir, René Clair i Marcel Carné stworzyli legendę francuskiej kinematografii. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych kino miało znaczenie wyłącznie ekonomiczne. Ze względu na wybuch II wojny światowej kinematografia istniała prawie wyłącznie w Ameryce, gdzie rozwijała się prężnie i rosła w siłę, by w latach 40. i 50. rocznie wypuszczać nawet 400 produkcji. Po zakończeniu wojny Francja jako pierwsze europejskie państwo zaczęła walczyć z hegemonią Stanów Zjednoczonych, wprowadzając w 1945 roku publiczny system finansowania kinematografii i jednocześnie ustanawiając l’exception culturelle . Francja i Europa nadal rywalizują z produkcją amerykańską i promują swoje dzieła, wykorzystując wyjątkowe znaczenie kultury – l’exception culturelle. Tymczasem Hollywood nie korzysta z publicznych źródeł finansowania i prowadzi działalność, którą opiera na prawach rynku i konkurencji, jak każdy inny przemysł.
Europejski przemysł audiowizualny ze względu na znaczne rozdrobnienie rynku i dominację produkcji nieeuropejskich utrzymywane jest w sporej części z dotacji publicznych i posiłkuje się ograniczeniami odnośnie konkurencyjnych dóbr. Podstawą tego działania, a także dotowania jest zasada wyjątku kulturalnego. Zgodnie z art. 107 (dawny art. 87 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej) nie można zakłócać konkurencji przez udzielanie pomocy , stąd konieczna jest notyfikacja programów zakładających wsparcie sektora przez Komisję Europejską, a wyjątek kulturalny bardzo ułatwia procedurę notyfikującą.
Tym sposobem większość krajów europejskich chroni swój język narodowy, kulturę i tożsamość poprzez mechanizmy ograniczające import konkurencyjnych dóbr. Zachęty podatkowe, subwencje i ograniczenia kwotowe, nakazy przygotowania dubbingowanych wersji językowych, a także dostęp do sieci dystrybucji są z jednej strony formą wsparcia dla lokalnej produkcji, z drugiej stanowią ograniczenie dla importu. Wprowadzając tak rygorystyczne formy ochrony, odstrasza się potencjalnych partnerów do współpracy, jednak także tworzy nowe sposoby dostępu do rynku. Ma to miejsce w przypadku produkcji hollywoodzkich kierowanych na rynek europejski. Pozaeuropejskie (w szczególności amerykańskie) studia filmowe bardzo często, ze względów ekonomicznych, a kierując się spójnością językową i kulturową, decydują się na współpracę z producentami brytyjskimi, francuskimi czy hiszpańskimi, tym samym tworząc mniejszościowe koprodukcje europejskie. Są one traktowane prawie na równi z filmami europejskimi i gwarantują – oprócz możliwości skorzystania z mechanizmów wsparcia – łatwiejsze dotarcie do kanałów dystrybucji w Europie .
UNESCO, WTO i UE jako regulatorzy współpracy międzynarodowej
Choć kraje europejskie zwykły narzekać na małe zaangażowanie Unii Europejskiej w sprawy związane z współpracą w przemysłach kreatywnych i kultury, jeżeli spojrzymy na tę kwestię z boku, jej współpracę na arenie międzynarodowej można ocenić jako aktywną. Deklaracja UNESCO w sprawie różnorodności kulturalnej Declaration on Cultural Diversity (podpisana we wrześniu 2001), de facto delegowała możliwość regulacji w zakresie kultury na Światową Organizację Handlu (GATT/WTO), której głównym celem istnienia jest zapewnienie wolnego rynku i niwelacja barier wymiany gospodarczej. Zmiana ta spowodowała także zmianę akcentu kładzionego na kulturę jako dobra wspólnego do którego każdy ma prawo, podkreślając jej charakter produktu, który można sprzedać lub kupić.

Stanowisko, że kultura (a co za tym idzie także jej przemysły) posiada wartości, które uzasadniają jej ochronę, jest obce dla Światowej Organizacji Handlu i sprowokowało dużą aktywność Unii Europejskiej w interesie większości swoich członków, chcących bronić swej tożsamości. W skutek dyskusji na wysokim szczeblu przyjęto Konwencję UNESCO w sprawie ochrony i promowania różnorodności form ekspresji kulturalnej (Convention on the Protection and Promotion of Diversity of Cultural Expressions) . Potwierdziła ona:
• prawo narodów do tworzenia własnych polityk kulturalnych,
• możliwość stosowania narzędzi w celu zapewnienia różnorodności form ekspresji kulturalnej,
• wyjątkową naturę produktów i usług kulturalnych jako nośników tożsamości,
• korelację kultury z rozwojem i postępem
oraz podkreśliła znaczenie współpracy międzynarodowej.

Znaczenie współpracy międzynarodowej
Kultura jest nośnikiem postępu i rozwoju narodów. Niektóre kompetencje rozwijają się lepiej w jednych kulturach, inne w drugich. Węgrzy posiadają osiągnięcia w matematyce teoretycznej, choć trudno udowodnić źródła ich sukcesów. Polacy ponadprzeciętnie często wygrywają światowe konkursy informatyczne. Wielka Brytania, choć wydaje mniej na naukę niż Stany Zjednoczone , posiadając populację 1% globu tworzy 14% publikacji notowanych w naukowych czasopismach licencjonowanych. Trudno tu zdefiniować główne przyczyny tak kolosalnego sukcesu, jednak szukać ich można wśród czynników związanych z kulturą otwarcia, kreatywności, umiejętności połączenia teorii z praktyką czy wolności i warunków sprzyjających szerokiej współpracy międzynarodowej. Z jednej strony stoimy na barkach olbrzymów, ale z drugiej wyrastają oni wokół nas i od nas zależy, czy dzięki współpracy będziemy mogli się stać jednymi z nich.