Spółdzielnia socjalna jest jednym z głównych przykładów podmiotu ekonomii społecznej. Aby opowiedzieć o spółdzielczości socjalnej, nie sposób wcześniej nie wspomnieć w kilku zdaniach właśnie o tym zagadnieniu. Podmioty ekonomii społecznej – a bliżej przedsiębiorstwa społeczne – to bardzo duży i wielobarwny zbiór. Właśnie dzięki temu podmioty te mogą nieść pomoc wszystkim, którzy jej potrzebują, a także wpływać na rozwój społeczeństwa obywatelskiego.
Ekonomia społeczna staje się ostatnio tematem modnym i szeroko komentowanym. Z jednej strony, obejmuje ona w Polsce aż 100 000 różnorakich przedsięwzięć gospodarczych. Z drugiej zaś strony, to miejsce pracy dla blisko 600 000 Polaków.
Ekonomia społeczna w szczególny sposób włącza się w rozwiązywanie problemów lokalnych. To nie tylko działania gospodarcze, ale także aktywność kulturalna, naukowa i prospołeczna. To także działania, które mobilizują społeczności i wielokroć stanowią zalążek budowania silnych więzi międzyludzkich.
Podstawową cechą podmiotów ekonomii społecznej, która tworzy wspólny mianownik dla wszelkich podmiotów z obszaru ekonomii społecznej, jest prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych, beneficjentów) nad maksymalizacją zysku. Oznacza to, że dla przedsiębiorstw społecznych istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – ma misja społeczna. Właśnie te dwa czynniki, szerzej wskazywane jako cele działania, będą w niniejszym opracowaniu pojawiały się przy każdym z typów przedstawionych struktur czy też rozwiązań.
Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie, a jednocześnie różnie interpretowane. Aby je dobrze zrozumieć, warto opisać instytucje stanowiące podstawę tego pojęcia, czyli właśnie przedsiębiorstwa społeczne. Najbardziej popularna i często stosowana definicja przedsiębiorstwa społecznego została sformułowana przez pracowników europejskiej sieci badawczej EMES (European Research Network). Według tej definicji, za przedsiębiorstwo społeczne uznaje się działalność o celach przede wszystkim społecznych, z której zyski w założeniu są reinwestowane w te cele lub w jej członków, a nie służą maksymalizacji zysku lub zwiększeniu dochodu udziałowców czy też właścicieli.
Ponadto, cechą przedsiębiorstwa społecznego jest prowadzenie działalności w sposób ciągły, regularny, w oparciu o instrumenty ekonomiczne. Warto jednakże zaznaczyć, że takie przedsiębiorstwo nie działa w oderwaniu od realiów rynkowych. Przedsiębiorstwo społeczne ponosi, tak jak każde inne przedsiębiorstwo, ryzyko ekonomiczne. W Polsce, wzorcowym już przykładem przedsiębiorstwa społecznego, są spółdzielnie socjalne.
Spółdzielczość
Spółdzielczość ma bogate, blisko stu pięćdziesięcioletnie tradycje. Pierwsza spółdzielnia powstała w Europie w XIX wieku i nosiła nazwę „Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów”[1] . W Polsce spółdzielczość ma również bogate tradycje, a stosunkowo niedawna regulacja spółdzielni socjalnych opiera się na podwalinach prawa spółdzielczego, które z powodzeniem funkcjonuje od 1984 roku.
Warto tutaj podkreślić, iż implikacją do rozwoju spółdzielczości na ziemiach polskich była chęć samoobrony przed dyskryminacją ekonomiczną i społeczną narodu, który nie miał własnego bytu prawnego. Bliższa analiza tychże podwalin prowadzi do wniosku, że pomimo upływu blisko stu lat, wskazane problemy są nadal aktualne i leżą - oczywiście z drobnymi modyfikacjami - u źródeł nowopowstających spółdzielni, w tym spółdzielni socjalnych. Współcześnie właśnie spółdzielczość, w tym spółdzielczość socjalna, uznawana jest za rdzeń tradycyjnej ekonomii społecznej służący realizacji polityki społecznej.
Spółdzielnia jest zrzeszeniem osób, które dobrowolnie łączą się, aby zaspokoić wspólne dążenia oraz potrzeby ekonomiczne, społeczne i kulturalne poprzez utworzenie i współposiadanie autonomicznego, kontrolowanego demokratycznie przedsiębiorstwa.
Spółdzielnia socjalna to szczególny typ przedsiębiorstwa, w którym osoby fizyczne zagrożone wykluczeniem społecznym (do tej kategorii zalicza się zarówno m.in. osoby bezrobotne, bezdomne, jak i niepełnosprawne) wspólnie, opierając się na wzajemnej pracy i zaufaniu, podejmują działania zmierzające do znalezienia sobie zajęcia właśnie w ramach założonej spółdzielni. Tak więc zagrożeni wykluczeniem społecznym sami nie tylko działają, sami sobie znajdują pracę i pole do działania, ale też sami - dzięki własnej inicjatywie oraz wspólnym doświadczeniom - rozpoczynają nowy etap życia.
Co szczególnie ważne, celem i podstawową ideą spółdzielni socjalnej jest nie tylko zysk, ale także wspólne wyjście z problemów, które ci ludzie napotkali na swej drodze. Jako przykład można wskazać założoną przez bezrobotne kobiety skierniewicką spółdzielnię socjalną „Madea”. Członkinie tej spółdzielni stworzyły przedsiębiorstwo, które prowadzi salę zabaw dla dzieci. Korzystając ze swoich doświadczeń (większość z pań zakładających spółdzielnię to mamy) stworzyły bezpieczny i przytulny figloraj dla maluchów. Wspólne działanie pozwoliło na realizację marzeń o własnym biznesie, a wzajemna pomoc była drogą do sukcesu.
Spółdzielnie socjalne powołuje także bardzo wielu bezrobotnych studentów uczelni wyższych. Zaczynają oni pracę w różnych branżach, nierzadko całkowicie niezwiązanych z kierunkiem swoich studiów. Przykładem mogą być spółdzielnie z branży gastronomicznej, w tym między innymi „Spółdzielnia socjalna Cukro-świat” prowadząca łódzką kawiarnię „Mili Ludzie”, która została założona przez absolwentów m.in. studiów pedagogicznych i historii sztuki oraz spółdzielnia socjalna „W te pędy”, w której swojej drogi życiowej szukają osoby po historii i pedagogice. Przykładem spółdzielni artystycznej jest spółdzielnia socjalna „Spóła działa”, w której grupa młodych absolwentek Akademii Sztuk Pięknych wspólnie prowadzi pracownię artystyczną, warsztaty i szkolenia z malarstwa.
Ciekawych przykładów spółdzielni socjalnych jest w Polsce wiele i prowadzą one działalność prawie we wszystkich sferach życia gospodarczego. Często, ze względu na różne rodzaje doświadczeń tworzących je ludzi, w ramach jednej spółdzielni socjalnej oferowane są bardzo różne usługi. Przykładem może być łódzka spółdzielnia socjalna „Złota Rączka”, która w swojej ofercie posiada zarówno usługi budowlane, sprzątania, jak i usługi opiekuńcze dla osób starszych i chorych.
Kto może powołać spółdzielnię socjalną
Spółdzielnie socjalne to szczególna forma prawna polegająca na powołaniu osoby prawnej przez ściśle określone w ustawie kategorie osób. Członkami założycielami spółdzielni socjalnej mogą być: osoby bezrobotne (czyli zarejestrowane w urzędzie pracy i spełniające określone kryteria wyróżnione w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy); osoby, o których mowa w art. 1 i 2 oraz 6 i 7 ustawy o zatrudnieniu socjalnym[2] (np. bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności oraz uzależnieni od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego, a także uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego, jak również zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów ustawy o pomocy społecznej )[3].
Zakresem ustawy objęci są również uchodźcy realizujący indywidualny program integracji oraz osoby podlegające wykluczeniu społecznemu, które ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych (znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej im uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym). Spółdzielnię socjalną mogą założyć również osoby niepełnosprawne. Ustawa przewiduje także możliwość powołania spółdzielni przez osoby prawne. Ta kategoria jest szczególnie ważna, gdyż często same osoby zagrożone wykluczeniem społecznym mają kłopoty ze znalezieniem innych osób w podobnej sytuacji. Ponadto, nie zawsze są w stanie wspólnie działać. Tak więc zewnętrzna kontrola i powołanie spółdzielni przez zewnętrzny podmiot może być dobrym sposobem na powstanie spółdzielni socjalnej.
Spółdzielnia socjalna zakładana jest przez przynajmniej pięciu członków założycieli. Natomiast liczba członków spółdzielni socjalnej nie może być mniejsza niż 5, ale nie większa niż 50 osób. Wyjątek stanowi spółdzielnia socjalna powstała z przekształcenia spółdzielni inwalidów lub spółdzielni niewidomych. Taka spółdzielnia socjalna może liczyć więcej aniżeli 50 członków. Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć także inne osoby niż te zagrożone wykluczeniem społecznym, jeżeli ich praca na rzecz spółdzielni socjalnej wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali członkowie tej spółdzielni. Należy jednak zaznaczyć, iż liczba takich osób nie może być większa niż 50 proc. ogólnej liczby członków spółdzielni socjalnej. Jeśli więc spółdzielnia liczy 8 członków, to spółdzielnia ma prawo posiadać w gronie swoich członków do 4 osób nieposiadających statusu osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Co szczególnie ważne, przekroczenie wskazanego limitu, trwające nieprzerwanie przez okres 6 miesięcy, stanowi podstawę do postawienia spółdzielni socjalnej w stan likwidacji. Warto więc zwracać baczną uwagę na fakt zachowania odpowiednich proporcji wśród członkostwa takich osób.
Podobne zasady obowiązują przy zatrudnianiu w spółdzielni socjalnej osób innych, aniżeli zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zgodnie z art. 12 ust. 1a, spółdzielnia socjalna może zatrudniać pracowników niebędących członkami spółdzielni, z tym że łączna liczba osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, nie może być niższa niż 50 proc. w stosunku do ogółu członków spółdzielni i osób zatrudnionych w spółdzielni socjalnej.
Rejestracja spółdzielni socjalnej
Spółdzielnie socjalne rejestrowane są w Krajowym Rejestrze Sądowym. Procedura rejestracji, w stosunku do innych podmiotów rejestrowanych w KRS, nie jest tak skomplikowana, lecz dla osób, które pierwszy raz decydują się na rejestrację może być trudna. Na wstępie należy zaznaczyć, iż rejestracja spółdzielni oraz dokonywanie przez nią wszelkich zmian aktualizacyjnych w Krajowym Rejestrze Sądowym są bezpłatne. Spółdzielnia socjalna nie płaci za rejestrację w KRS, ani za ogłoszenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Do Krajowego Rejestru Sądowego, w ramach wniosku o rejestrację spółdzielni socjalnej, składa się dokumentację założycielskiego Walnego Zgromadzenia spółdzielni socjalnej, m.in. statut spółdzielni, uchwałę Walnego Zgromadzenia o przyjęciu statutu, listę obecności wraz z adresami członków założycieli oraz oryginałami podpisów, uchwałę Walnego Zgromadzenia o powołaniu spółdzielni, uchwałę Walnego Zgromadzenia o powołaniu organów spółdzielni, protokół założycielskiego Walnego Zgromadzenia spółdzielni socjalnej.
Zgodnie z art. 5 prawa spółdzielczego, statut spółdzielni socjalnej musi zawierać szereg elementów, a wśród nich obowiązkowo oznaczenie "Spółdzielnia Socjalna" w nazwie spółdzielni. Ponadto, w statucie winien być określony przedmiot działalności spółdzielni, czyli działania, jakie zamierza wykonywać spółdzielnia w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, wymienione zgodnie z kategoriami opisanymi w Polskiej Klasyfikacji Działalności Gospodarczej. W statucie musi znaleźć się także informacja, czy spółdzielnia działa na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej. W takim przypadku należy szczegółowo określić zadania wykonywane w tym zakresie. W statucie musi znaleźć się także postanowienie o terenie działania spółdzielni, czyli obszarze, w obrębie którego spółdzielcy mają zamiar sprzedawać towary czy usługi, i siedzibie. W statucie winien być również podany czas trwania spółdzielni, o ile spółdzielnia została założona na czas określony.
Postanowieniem koniecznym, które musi zostać uregulowane w statucie są prawa, obowiązki oraz zasady przyjmowania, odwoływania, wykreślania czy wykluczania członków spółdzielni socjalnej oraz zasady wyboru, odwoływania oraz kompetencje władz spółdzielni socjalnej. Statut regulować także będzie zasady wprowadzania zmian w statucie, sposób podziału, łączenia się, a także likwidacji spółdzielni socjalnej, zasady podziału nadwyżki bilansowej oraz pokrywania strat, wysokość wpisowego, wysokość i ilość udziałów, które członek obowiązany jest zadeklarować, terminy wnoszenia i zwrotu oraz skutki braku wniesienia udziału w terminie.
W ramach obowiązkowych dokumentów składanych do KRS koniecznym jest złożenie szeregu prawidłowo wypełnionych formularzy. Należy m.in. złożyć druk o numerze KRS-W5 (wniosek o wpis w rejestrze przedsiębiorców spółdzielni), oraz druk KRS-WK, w którym wskazuje się organy uprawnione do reprezentowania spółdzielni.
Kolejnym formularzem, jaki musi wypełnić spółdzielnia przy rejestracji, jest druk KRS-WM określający przedmiot działalności. Przy jego wypełnianiu zaleca się szczególną uwagę i najwyższą staranność, bowiem rodzaje działalności, jakie wskazuje się w tym druku muszą być tożsame z działalnością wskazaną w treści statutu spółdzielni.
W tym miejscu należy zaznaczyć, iż celem „ułatwienia” działalności spółdzielcom, ustawodawca wprowadził także dla nich zasadę „jednego okienka”. W praktyce, oznacza to, iż w chwili składania dokumentacji do KRS, spółdzielnia zobowiązana jest złożyć jednocześnie do sądu odpowiednie formularze do rejestracji spółdzielni w Urzędzie Statystycznym (formularz RG-1 oraz RG-RD), Urzędzie skarbowym (NIP-2) oraz Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (ZUS-ZPA).
Dokumentem, o złożeniu którego część spółdzielców zapomina, jest kopia umowy potwierdzającej tytuł prawny do lokalu będącego siedzibą spółdzielni socjalnej. Ustawodawca nie precyzuje, jaka może być to umowa - czy spółdzielnia winna podsiadać własność lokalu czy też może być w tym przypadku zawarta umowa najmu bądź użyczenia. Ważnym jest, iż taka umowa w dokumentacji znaleźć się musi. Warto dodać, iż powyższa umowa dotyczyć ma jedynie siedziby spółdzielni, a nie miejsca prowadzenia działalności, które spółdzielnia może pozyskać w dowolnym, wybranym przez siebie momencie.
Do wniosku o rejestrację spółdzielni należy dołączyć dokumenty poświadczające, że każdy z członków założycieli jest uprawniony do zakładania spółdzielni socjalnej w świetle art. 6 ustawy o spółdzielniach socjalnych. Potwierdzenie posiadania uprawnień do założenia spółdzielni dla osób bezrobotnych uzyskuje się w Powiatowym Urzędzie Pracy. Natomiast osoby niepełnosprawne mają obowiązek przedstawienia orzeczenia o stopniu niepełnosprawności wydanego przez powołane do tego organy.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 3 sierpnia 2007 r. w sprawie określenia wzorów zaświadczeń dołączanych do wniosku o wpis spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego (Dz. U. Nr 149, poz. 1051), wydane na podstawie art. 6 ust. 2 ustawy o spółdzielniach socjalnych, określa cztery wzory zaświadczeń:
1) ośrodka pomocy społecznej, potwierdzającego, że osoba zamierzająca założyć spółdzielnię socjalną jest osobą bezdomną realizującą indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, lub osobą zwalnianą z zakładu karnego, mającą trudności w integracji ze środowiskiem;
2) zakładu lecznictwa odwykowego, potwierdzającego, że osoba zamierzająca założyć spółdzielnię socjalną jest osobą uzależnioną od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego;
3) zakładu opieki zdrowotnej, potwierdzającego, że osoba zamierzająca założyć spółdzielnię socjalną jest osobą uzależnioną od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, lub osobą chorą psychicznie w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego;
4) powiatowego centrum pomocy rodzinie, potwierdzającego, że osoba zamierzająca założyć spółdzielnię socjalną jest uchodźcą realizującym indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej.
Jeśli członkiem założycielem są osoby z wyżej wymienionego kręgu, wówczas koniecznym jest uzyskanie wskazanego wyżej zaświadczenia i złożenie go do Krajowego Rejestru Sądowego wraz z wnioskiem o rejestrację spółdzielni. Po złożeniu opisanych wyżej dokumentów, sąd bada zgodność statutu z obowiązującym prawem. Sąd sprawdza, czy wniosek o wpisanie spółdzielni do rejestru odpowiada wymaganiom ustawowym, czy został podpisany przez uprawnione osoby i czy jest kompletny. W przypadku stwierdzenia braków, sąd wystosuje żądanie uzupełnienia braków lub zmiany zgłoszenia. Takie braki należy uzupełnić w wyznaczonym przez sąd terminie. Po upływie tego terminu, jeśli spółdzielnia dokumentacji nie uzupełni, sąd odmawia wpisu. Z chwilą rejestracji spółdzielni w Krajowym Rejestrze Sądowym, spółdzielnia nabywa osobowość prawną i rozpoczyna swoją działalność gospodarczą.
Organy spółdzielni socjalnej
Walne zgromadzenie członków spółdzielni socjalnej
Podstawowym organem spółdzielni socjalnej jest Walne Zgromadzenie. Art. 36 prawa spółdzielczego podkreśla to stwierdzenie poprzez wskazanie, iż Walne Zgromadzenie jest organem najwyższym[4]. Na podkreślenie zasługuje także okoliczność, iż każdy członek spółdzielni ma jeden głos, bez względu na ilość posiadanych udziałów. Taka sytuacja jasno pokazuje samorządny i solidarnościowy charakter spółdzielni.
W przypadku spółdzielni powoływanych przez osoby prawne, statut spółdzielni może określać odmienną zasadę pozwalającą na ustalanie liczby głosów przysługujących członkom. Co do zakresu działań Walnego Zgromadzenia, ustawodawca wskazał część decyzji, które przynależą do wyłącznych uprawnień walnego zgromadzenia, a tym samym mocą wewnętrznych uzgodnień, na przykład statutu, nie mogą zostać przekazane innym organom spółdzielni.
Do tychże wyłącznych uprawnień należy uchwalanie kierunków rozwoju działalności gospodarczej oraz społecznej i kulturalnej, zatwierdzanie sprawozdań rocznych i sprawozdań finansowych oraz podejmowanie uchwał, co do wniosków członków spółdzielni, lub zarządu w tych sprawach i udzielanie absolutorium członkom zarządu; rozpatrywanie wniosków wynikających z przedstawionego protokołu polustracyjnego z działalności spółdzielni oraz podejmowanie uchwał w tym zakresie; podejmowanie uchwał w sprawie podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) lub sposobu pokrycia strat; podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości, zbycia zakładu lub innej wyodrębnionej jednostki organizacyjnej; podejmowanie uchwał w sprawie przystępowania do innych organizacji gospodarczych oraz występowania z nich; oznaczanie najwyższej sumy zobowiązań, jaką spółdzielnia może zaciągnąć; podejmowanie uchwał w sprawie połączenia się spółdzielni, podziału spółdzielni oraz likwidacji spółdzielni; uchwalanie zmian statutu; podejmowanie uchwał w sprawie przystąpienia lub wystąpienia spółdzielni ze związku oraz upoważnienie zarządu do podejmowania działań w tym zakresie.
Zarząd
Zważywszy na okoliczność, że spółdzielnia jest podmiotem, w skład którego z założenia wchodzi wielu członków, zaś ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej ma zasadnicze znaczenie, zarząd pełni kluczową rolę w sprawnym zarządzaniu powołanym przedsiębiorstwem. Zgodnie z art. 48 prawa spółdzielczego, zarząd spółdzielni jest organem o charakterze wykonawczym. Kieruje działalnością spółdzielni oraz reprezentuje ją na zewnątrz.
Istotnym tematem jest kwestia składania oświadczeń woli przez zarząd. Jeśli zarząd spółdzielni jest wieloosobowy, prawo reprezentacji przysługuje łącznie dwóm członkom zarządu lub członkowi zarządu z pełnomocnikiem. W przypadku zarządu jednoosobowego oświadczenia woli w imieniu spółdzielni może składać także dwóch pełnomocników.
Członkami zarządu mogą być tylko osoby fizyczne. Członkowie zarządu mogą być członkami spółdzielni, jednakże mogą to być również osoby spoza spółdzielni socjalnej. Przyjmuje się jednak, iż przynajmniej jeden członek zarządu musi być członkiem spółdzielni[5] .
Odpowiedzialność członków zarządu
Na szczególną uwagę zasługuje kwestia odpowiedzialności członków zarządu. Nowelizacja prawa spółdzielczego ustanawia pełną odpowiedzialność odszkodowawczą członków zarządu, rady oraz likwidatora za zawinioną szkodę wyrządzoną spółdzielni działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu. Jest to o tyle ważne, że przed nowelizacją odpowiedzialność ta była ograniczona do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia pobieranego w dacie wyrządzenia szkody. Powyższe rozwiązanie podyktowane jest tym, iż skoro spółdzielnia prowadzi działalność gospodarczą i jest przedsiębiorstwem w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, tak więc osoby zarządzające w jej imieniu winny ponosić pełną odpowiedzialność za podejmowane działania.
Statut spółdzielni decyduje o tym, czy zarząd będzie organem jednoosobowym czy kolegialnym oraz czy będą mogły wchodzić w jego skład osoby niebędące członkami spółdzielni. Co do składu osobowego zarządu, przynajmniej jeden członek zarządu musi być członkiem spółdzielni.
Problemem wartym przeanalizowania jest kwestia zawierania umów z członkami zarządu. W świetle prawa spółdzielczego (art. 46) umowę taką podpisują członkowie rady nadzorczej. Pytanie jednak brzmi, co się dzieje, jeśli takiej rady nadzorczej nie ma? Pytanie jest o tyle istotne, że około 90 proc. spółdzielni socjalnych, z racji ilości członków, takiego organu nie musi posiadać i nie posiada. W praktyce oznacza to, że w żadnym przypadku, umowy z członkiem zarządu nie mogą zostać podpisane przez pozostałych członków zarządu (takie rozwiązanie dopuszczalne jest np. w stowarzyszeniu, w spółdzielni - już nie). Koniecznie należy zaznaczyć, iż podpisanie przez członków zarządu nie jest dopuszczalne, nawet w przypadku, jeśli takie rozwiązanie byłoby dopuszczalne w świetle statutu danej spółdzielni. W przypadku spółdzielni małych, bez rady nadzorczej, członek zarządu podpisze umowę z przedstawicielami wskazanymi przez walne zgromadzenie. Dlatego należy odpowiednio wcześnie zwołać Walne Zgromadzenie, umieszczając w porządku obrad punkt dotyczący wyboru przedstawicieli lub przedstawiciela walnego do podpisania w imieniu spółdzielni umowy z członkiem zarządu.
Działalność spółdzielni
Warunki prowadzenia działalności gospodarczej
Podstawowym zadaniem, dla jakiego powoływana jest spółdzielnia socjalna, jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Zważywszy na to, spółdzielnia socjalna może prowadzić nieograniczoną działalność gospodarczą w świetle ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
Co ciekawe i warte uwzględnienia, spółdzielnia może tworzyć fundacje, spółki, tworzyć i przystępować do spółdzielni osób prawnych i spółdzielni pracy oraz związków spółdzielczych. Może również, w świetle ustawy o fundacjach i ustawy o stowarzyszeniach, przystępować do organizacji pozarządowych, jako członek wspierający.
Majątek spółdzielni jest własnością członków spółdzielni, ale w świetle ustawy o spółdzielniach socjalnych, w tej formie działalności istnieje zakaz dystrybucji zysku między członków. Powołana ustawa wprost wskazuje, na jakie cele może być przeznaczona nadwyżka bilansowa. W świetle art. 10 ustawy o spółdzielniach socjalnych, nadwyżka bilansowa zostaje podzielona w ten sposób, iż co najmniej 40 proc. zwiększa fundusz zasobowy, co najmniej 40 proc. przeznaczone ma być na cele społecznej i zawodowej reintegracji członków spółdzielni, działalność społeczną i oświatowo-kulturalną oraz działalność społecznie użyteczną. Pozostałe środki zwiększają fundusz inwestycyjny. Nadwyżka bilansowa nie może zatem podlegać podziałowi pomiędzy członków spółdzielni socjalnej, w szczególności nie może być przeznaczona na zwiększenie funduszu udziałowego, jak również nie może być przeznaczona na oprocentowanie udziałów członków spółdzielni socjalnej.
Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa, w oparciu o osobistą pracę członków, która służy społecznej i zawodowej reintegracji jej członków. Spółdzielnia socjalna, działając na otwartym rynku, w warunkach ekonomicznej konkurencji, podlega tym samym zasadom biznesowym, co zwykłe firmy komercyjne. Spółdzielnia socjalna musi pozyskać i utrzymać nabywców swoich towarów lub usług, zapewnić sobie zyski, ale także utrzymać płynność finansową.
Tym, co zasadniczo odróżnia spółdzielnie socjalne od innego typu przedsięwzięć gospodarczych, jest działalność wskazana w art. 2 ust. 2 ustawy o spółdzielniach socjalnych. Zgodnie z powyższą regulacją, spółdzielnia socjalna może prowadzić działalność społeczną i oświatowo–kulturalną na rzecz swoich członków, a także ich środowiska lokalnego. Spółdzielnia może też prowadzić działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych, określonych w ustawie z dnia 23 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późniejszymi zmianami). Taka działalność to na przykład działania w zakresie pomocy społecznej, usług socjalnych, sportu, turystyki i rekreacji.
Zadania, które poza działalnością gospodarczą mogą dodatkowo prowadzić spółdzielnie socjalne to działania na rzecz osób niepełnosprawnych, promocja zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych lub zagrożonych pozbawieniem pracy, działalność wspomagająca rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości, działania edukacyjne i kulturalne. Działalność ta, realizowana jako działalność odpłatna bądź nieodpłatna, finansowana jest z nadwyżki bilansowej, która, jak to zostało już wskazane, nie może być podzielona między członków spółdzielni.
Przy działalności reintegracyjnej koniecznie należy wspomnieć o tym, że spółdzielnia socjalna może skorzystać ze zwolnienia z podatku od osób fizycznych. Zwolnienie to obejmuje część nadwyżki bilansowej, która została wydana przez spółdzielnię socjalną w danym roku podatkowym na działalność związaną z reintegracją społeczną i zawodową.
Zatrudnienie członka spółdzielni
Obowiązkiem każdego członka spółdzielni socjalnej jest świadczenie pracy na rzecz spółdzielni. Z drugiej strony, obowiązkiem spółdzielni jest zapewnienie pracy wszystkim członkom przy uwzględnieniu kwalifikacji zawodowych i osobistych członka spółdzielni oraz aktualnych możliwości gospodarczych spółdzielni. Co szczególnie ważne w orzecznictwie, Sąd Najwyższy podkreśla wręcz, iż zatrudnienie członka spółdzielni winno mieć priorytet nad zatrudnieniem osób zewnętrznych, nawet o wyższych kwalifikacjach. W uzasadnieniu do wyroku z dnia 7 września 2000 r.[6] , Sąd wskazał bowiem, iż „spółdzielnie pracy mają opierać swoją działalność na takich wartościach, jak samopomoc, samoodpowiedzialność, demokracja, równość, sprawiedliwość. W spółdzielczym stosunku pracy spółdzielca występuje w podwójnej roli: pracownika i pracodawcy. Z tego zatem tytułu musi, choć w części, ponosić konsekwencje ujemnego wyniku finansowego przedsiębiorstwa, ale też spółdzielnia ma obowiązek zatrudniać swojego członka, którego stosunek pracy jest mocniej chroniony niż stosunek pracy zwykłego pracownika. Dlatego też spółdzielnia, jako szczególny pracodawca dla swoich członków, ma znacznie mniejszą swobodę w kształtowaniu obsady poszczególnych stanowisk pracy. Z istoty spółdzielczego stosunku pracy wynika więc obowiązek preferowania zatrudnienia członków spółdzielni względem możliwości zatrudnienia innych pracowników, choćby o wyższych kwalifikacjach zawodowych”.
Spółdzielnię socjalną ze swoim członkiem może łączyć umowa zlecenie, umowa o dzieło, ale także szczególna forma, jaką jest spółdzielcza umowa o pracę. W świetle prawa spółdzielczego, zatrudnienie na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, dopuszczalne jest tylko z członkami spółdzielni. Gwarantuje ono stałość i bezpieczeństwo zatrudnienia takiego członka. Dzieje się tak głównie poprzez ograniczenie mocą przepisów prawa spółdzielczego, możliwości rozwiązania takiej umowy, w stosunku do analogicznej umowy o pracę chronionej przepisami kodeksu pracy. Zgodnie bowiem z art. 184 prawa spółdzielczego, spółdzielcza umowa o pracę może być wypowiedziana jedynie, gdy jest uzasadniona potrzebami gospodarczymi lub organizacyjnymi spółdzielni, a w szczególności wprowadzeniem nowych zasad wynagradzania, likwidacją działu pracy, w którym członek jest zatrudniony, likwidacją zajmowanego przez niego stanowiska pracy albo koniecznością zatrudnienia na danym stanowisku osoby o wyższych lub specjalnych kwalifikacjach. Ponadto, wypowiedzenie jest dopuszczalne w razie utraty przez członka zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy stwierdzonej orzeczeniem lekarskim albo niezawinionej przez niego utraty uprawnień koniecznych do jej wykonywania.
Zwróćmy także uwagę na art. 186 § 1 prawa spółdzielczego, który mówi, iż spółdzielcza umowa o pracę wygasa z ustaniem członkostwa oraz w przypadkach, w których przepisy prawa pracy przewidują wygaśnięcie umowy o pracę z mocy prawa. Powyższe wiąże się z trudnym zagadnieniem szczególnie rażących przyczyn naruszenia obowiązków pracy przez członka spółdzielni. Warto bowiem pamiętać, iż jeśli pracownik w sposób zawiniony naruszy obowiązujące w spółdzielni zasady pracy, to wówczas należy wykluczyć go z członkostwa w spółdzielni, a dopiero z tą chwilą wygaśnie jego spółdzielcza umowa o pracę. Spółdzielnia w powyższym przypadku nie może zastosować kodeksu pracy i rozwiązać umowy o pracę w trybie art. 52 § 1 kodeksu pracy. Powyższe podkreślone jest również w orzecznictwie sądowym, gdzie w postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 czerwca 1995 r. można znaleźć stwierdzenie, iż prawo spółdzielcze nie przewiduje rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika w razie niemożności dalszego zatrudnienia członka z jego winy[7][7]. Spółdzielnia może doprowadzić do ustania spółdzielczej umowy o pracę tylko w drodze wykluczenia go ze spółdzielni. Z chwilą bowiem ustania członkostwa wygasa spółdzielcza umowa o pracę.
Spółdzielnie socjalne - działając na komercyjnym rynku - zobowiązane są także do ponoszenia wszelkich kosztów wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa, w tym kosztów związanych z zatrudnianiem pracowników. Na podstawie art. 17 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym mogą jednak skorzystać z instytucji „zatrudnienia wspieranego”[8]. „Zatrudnienie wspierane” polega na tym, iż na podstawie umowy zawieranej pomiędzy spółdzielnią socjalną a starostą, spółdzielnia może uzyskać refundację składek płaconych na ubezpieczenie społeczne (emerytalne, rentowe i chorobowe). Refundacja ta pochodzi ze środków Funduszu Pracy i następuje w pełnej wysokości przez okres 24 miesięcy od dnia zatrudnienia oraz w połowie wysokości przez kolejne 12 miesięcy, do wysokości odpowiadającej miesięcznej wysokości składki, której podstawą wymiaru jest kwota minimalnego wynagrodzenia.
Z powyższego jasno wynika, iż spółdzielnia socjalna ma mocno ograniczone możliwości rozwiązania umowy o pracę ze swym spółdzielcą. Ustawodawca zdecydował bowiem, iż zobowiązanie spółdzielnia-członek spółdzielni ma znaczenie nadrzędne i służyć ma trwałości i bezpieczeństwu, a także, co było już wyżej wskazane, podkreśleniu zasad solidarności społecznej.
Przypisy