Wprowadzenie
W prawie polskim wszystkie spółki dzielimy na dwie grupy – spółki cywilne i spółki prawa handlowego. Spółki prawa handlowego rejestrowane są w Krajowym Rejestrze Sądowym, a ich działania podlegają regulacjom wskazanym w kodeksie spółek handlowych. Wśród spółek prawa handlowego rozróżniamy spółki osobowe (jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo-akcyjna) oraz spółki kapitałowe (spółka akcyjna i spółka z ograniczoną odpowiedzialnością).
Uregulowania dotyczące spółki cywilnej znajdziemy natomiast w kodeksie cywilnym. Spółka cywilna jest szczególnym rodzajem umowy zawieranej pomiędzy wspólnikami – przedsiębiorcami. W literaturze przyjmuje się, iż spółka cywilna to szczególnego rodzaju stosunek zobowiązaniowy, w którym wspólnicy dążą do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego poprzez działanie w sposób oznaczony w szczególności poprzez wniesienie wkładów[1] . Spółka cywilna jest najprostszą formą działalności gospodarczej przewidzianą dla kilku osób prowadzących działalność w niewielkim rozmiarze.
Z powyższego można wysnuć kilka przesłanek niezbędnych do powstania i istnienia spółki cywilnej. Elementy niezbędne, w języku prawniczym zwane essentialia negotti, w przypadku spółki to: istnienie co najmniej dwóch wspólników, którzy podejmują zobowiązanie osiągania wspólnego gospodarczego celu, realizacja odbywająca się poprzez wniesienie wkładów, określenie powyższych zobowiązań w umowie spółki.
Przede wszystkim warto zająć się kwestią podmiotowości prawnej spółki cywilnej. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia panował powszechny, acz błędny pogląd, iż spółka cywilna posiada osobowość prawną i traktowana ona była w obrocie jako samodzielny uczestnik tegoż obrotu. Pogląd ten wynikał z błędnej interpretacji art. 2, ust. 2 Ustawy o działalności gospodarczej, poprzedniczki aktualnie obowiązującej Ustawy o swobodzie gospodarczej. Zgodnie z powołanym przepisem przedsiębiorcą może być osoba fizyczna, osoba prawna jak i jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa, jeśli jej przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej. I właśnie za taką jednostkę uważano spółkę cywilną. Błędna interpretacja wynika stąd, iż spółka cywilna nie jest jednostką organizacyjną, a umową.
To nieporozumienie zobrazować można byłoby sformułowaniem, iż taką jednostką będzie, przykładowo, umowa agencyjna – również umowa i również nakierowana na prowadzenie działalności gospodarczej. A jednak nikt przy tego typu umowie nawet nie usiłuje zakładać, inaczej niż w przypadku umowy spółki cywilnej, iż jest to jednostka posiadająca przymiot uczestnika obrotu gospodarczego. W konsekwencji do ewidencji działalności gospodarczej wpisywane były spółki cywilne, a nie przedsiębiorcy, którzy taką działalność prowadzili.
To uległo gruntownej zmianie w 1999 roku, a następnie w 2004 roku, po wprowadzeniu Ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, gdzie podkreślono, że przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, prawna i jednostka nieposiadająca osobowości prawnej, która prowadzi działalność gospodarczą. Jednocześnie ustawodawca doprecyzował, iż przedsiębiorcami są współwłaściciele spółki cywilnej a nie same spółki cywilne.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na tezę wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1998 r., w którym sąd stwierdził, iż spółka prawa cywilnego, o której mowa w art. 860 Kodeksu cywilnego, a której ustawodawca nie przyznał osobowości prawnej pozostaje według obowiązującego porządku prawnego spółką osobową, organizacją wspólników, związanych wspólnością w celu gospodarczego i współwłasnością łączną w odniesieniu do zgromadzonego majątku spółki[2] .
Działanie spółki cywilnej oparte jest na przepisach art. 860-875 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Spółka cywilna powstaje poprzez zawarcie umowy spółki pomiędzy jej wspólnikami. Z tą chwilą powstaje zasadniczo spółka cywilna.
Cel działalności spółki
Zarówno cel gospodarczy, jak i sposób, w jaki tenże cel wspólnicy zamierzają osiągnąć, winien znaleźć swoją regulację w zawieranej umowie spółki. Także wkłady wnoszone do spółki winny być w umowie określone. Cel może być określony w sposób ogólny, przykładowo – jako prowadzenie działalności restauracyjnej lub przez dokładną, kazuistyczą charakterystykę podejmowanej przez wspólników działalności.
Przyjmuje się, iż spółka cywilna może realizować każdy cel gospodarczy. Żaden nie został także wyłączony z zakresu działania spółek cywilnych. Jedyne ograniczenie wynika z art. 58 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym nieważna jest czynność prawna sprzeczna z ustawą lub mająca na celu obejście ustawy. Tym samym, strony umowy spółki cywilnej – przyszli wspólnicy, nie mogą w świetle obowiązującego prawa polskiego zawrzeć umowy spółki cywilnej, która zajmowałaby się czynnościami zakazanymi przez prawo. Przykładowo, w świetle obowiązującego prawa nie jest możliwe zawiązanie spółki cywilnej, której podstawowym celem gospodarczym będzie handel narkotyków.
Wspólnicy
Podstawową zasadą przy zawieraniu umowy spółki cywilnej jest okoliczność, iż wspólników musi być co najmniej dwóch lub więcej. Co do liczby wspólników przyjmuje się, iż może być ona nieograniczona. Wspólnikami spółki cywilnej muszą być zasadniczo osoby fizyczne lub osoby prawne. W literaturze, niektórzy autorzy dopuszczają tworzenie spółek cywilnych przez spółki jawne i komandytowe, jako wspólników spółki cywilnej[3] . Ważnym jest natomiast, aby wspólnicy, którzy zawierają umowę spółki cywilnej faktycznie istnieli, gdyż jak podkreśla się w literaturze, byt, co najmniej dwóch wspólników, jest również warunkiem istnienia spółki.
Wątpliwości budzi jednak przyznanie przymiotowości przystąpienia do innych spółek, w tym cywilnych, właśnie przez spółki cywilne. Zdaniem autora niniejszego opracowania takie rozwiązanie należy rozpatrzyć negatywnie. Potwierdzenie tej opinii można znaleźć w literaturze, gdzie niektórzy autorzy twierdzą, iż przyjęcie takiego rozwiązania w istocie oznaczałoby zaakceptowanie zdolności do nabywania praw i zaciągania zobowiązań przez tego wspólnika zbiorowego, co musiałoby prowadzić do błędnego wniosku uznania spółki cywilnego za podmiot prawa[4] . Powyżej przedstawione rozważania kategorycznie zaś przeczą takiemu rozwiązaniu. Wspólnicy stają się członkami spółki cywilnej z chwilą podpisania umowy spółki cywilnej. Możliwe jest uzyskanie członkostwa w spółce w wyniku czynności zmiany umowy spółki. Tak dzieje się w wypadku przyjęcia nowego członka. Możliwe jest również uzyskanie członkostwa w wyniku wstąpienia do spółki spadkobierców.
Warto zaznaczyć, iż do uzyskania członkostwa nie wystarczy samo wpisanie osoby do Centralnej Ewidencji Działalności Gospodarczej. Wpis w tym wypadku ma charakter informacyjny i nie decyduje o uzyskaniu statusu wspólnika spółki cywilnej.
Umowa spółki cywilnej
Spółka cywilna powstaje przez zawarcie umowy cywilnoprawnej przez co najmniej dwóch wspólników. Podstawowym elementem zawieranej umowy na podstawie art. 860 kodeksu cywilnego jest to, iż wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów.
Zgodnie z art. 860 § 2 Kodeksu cywilnego umowa spółki musi być zawarta w formie pisemnej. Forma pisemna umowy zastrzeżona została dla celów dowodowych. Powyższe oznacza, że jeśli umowa spółki cywilnej nie została potwierdzona pismem, ustna umowa jest ważna, jednakże utrudnione i ograniczone będzie postępowanie dowodowe na okoliczność wykazania zawarcia umowy spółki.
Dopuszczalne jest oczywiście zawarcie umowy spółki w formie aktu notarialnego u notariusza, możliwe jest również notarialne poświadczenie podpisów wspólników pod zawieraną umową spółki. Pamiętać jednak należy, że wiąże się to z dodatkowymi, zbędnymi opłatami. Wystarczająca jest jednak forma pisemna, a sporządzanie aktu notarialnego należy uznać za zbędny wydatek. Należy jednak zaznaczyć, iż obowiązek zachowania formy aktu notarialnego może wynikać z przepisów szczególnych. Klasycznym przykładem będzie sytuacja, gdy jeden ze wspólników w ramach wkładów niepieniężnych rzeczowych do spółki cywilnej, wniesie własność nieruchomości. Wówczas dla skutecznego przeniesienia własności nieruchomości niezbędne jest dochowanie formy aktu notarialnego.
Co do minimalnego zakresu treści umowy spółki, wskazana została ona w art. 860 § 1 kodeksu cywilnego. Z zapisów tam umieszczonych wynika, iż musi się w niej znaleźć zobowiązanie wspólników do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego oraz to, w jaki sposób wspólnicy będą dążyli do osiągnięcia założonego celu gospodarczego. Co ciekawe, wśród tych elementów nie ma obowiązku wniesienia wkładów. Literatura trafnie tutaj wskazuje, że zobowiązanie do wniesienia wkładu jest tylko jednym z możliwych sposobów działania, jakie wspólnicy mogą podjąć, aby wspólny cel gospodarczy osiągnąć[5] .
Lektura przepisów dotyczących spółki cywilnej prowadzi do wniosku, że winny (choć nie muszą) w umowie zostać uregulowane takie kwestie, jak postanowienia dotyczące miejsca prowadzenia działalności spółki i jej reprezentacji, udziału w zyskach i stratach, ograniczeń co do czasu trwania spółki lub wskazania, czy spółka zawarta jest na czas nieokreślony, przyczyn rozwiązania spółki, a także określenia okresu wypowiedzenia umowy spółki.
Nazwa spółki cywilnej
Ustawodawca nie uregulował dotychczas zasad tworzenia nazw spółek cywilnych. Do spółki cywilnej nie odnoszą się bowiem zasady uregulowane w art. 432-4310 kodeksu cywilnego. W powołanych przepisach kodeksu cywilnego pod firmą działa przedsiębiorca. A w spółce cywilnej, jak wyżej zostało to wskazane, status przedsiębiorcy przysługuje jedynie wspólnikom, a nie spółce. Zgodnie z art. 434 Kodeksu cywilnego w przypadku, gdy wspólnikiem jest osoba fizyczna, to jej firmą jest jej imię i nazwisko. Należy natomiast zaznaczyć, iż spółka cywilna działa pod nazwą.
W nazwie spółki cywilnej należy umieścić imiona i nazwiska wspólników. Dopuszczalne jest zamieszczanie tylko pierwszych liter imion. Natomiast nazwiska wspólników nie mogą podlegać jakimkolwiek modyfikacjom. Wspólnicy mogą dobrać do swoich firm (imion i nazwisk) określenie wskazujące na przedmiot działalności, miejsce prowadzenia czy inne fantazyjne elementy, dowolnie dobrane, służące identyfikacji działalności spółki, a także pozwalające odróżnić daną spółkę od firm innych przedsiębiorców. Co do wskazania formy prawnej, powinna ona być wyrażona bądź przez słowa „spółka cywilna” bądź ewentualnie przez skróty. Za dopuszczalne można uznać następujące zestawienia: spółka cyw., s-ka cyw. lub S.C.
Reasumując, można zatem stwierdzić, iż nazwa spółki cywilnej powinna zawierać co najmniej imiona i nazwiska wszystkich wspólników ze wskazaniem oznaczenia, iż założono spółkę cywilną. Warto także zwrócić uwagę na orzecznictwo Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 14 grudnia 1990 roku stwierdził, iż nazwa (firma) przedsiębiorstwa prowadzonego w formie spółki prawa cywilnego stanowi dobro osobiste wspólników (art. 23 Kodeksu cywilnego), podlegające ochronie stosownie do art. 24 Kodeksu cywilnego[6] .
Opłaty
Wspólnicy powołujący spółkę cywilną muszą zarejestrować się jako przedsiębiorcy w centralnej ewidencji działalności gospodarczej. Powyższy wpis nie podlega opłatom. Jednakże opłatom podlega już rejestracja umowy spółki cywilnej. Zgodnie z art. 1, ust. 1, pkt 1, lit. k Ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r., nr 101, poz. 649) umowa spółki cywilnej podlega opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych. W myśl powołanego przepisu podatkowi od czynności cywilnoprawnych podlegają akty założycielskie spółki cywilnej, czyli umowy spółki. Wysokość wskazanego podatku wynosi 0,5% kapitału zakładowego. W przypadku spółki cywilnej kapitałem zakładowym będą wskazane w umowie, wniesione przez wspólników wkłady (gotówkowe lub rzeczowe). Należy zaznaczyć, że w przypadku spółki cywilnej brak jest przepisów, które określają minimalną wartość wniesionych wkładów.
Podmiotowość prawna spółki cywilnej
Spółka cywilna, podobnie jak spółki osobowe opisane w kodeksie spółek handlowych, nie ma osobowości prawnej. Należy także dodać, że w przeciwieństwie do spółek prawa handlowego, ustawodawca nie przyznał spółce najważniejszego atrybutu podmiotowości prawnej – cywilnej zdolności prawnej. Spółka cywilna jest ściśle powiązana ze wspólnikami i nie występuje w obrocie cywilnoprawnym jako odrębny od nich podmiot prawa. Podmiotami prawa w spółce cywilnej są wspólnicy.
Spółka cywilna nie posiada zdolności sądowej i procesowej, upadłościowej (zob. uchwała SN z dnia 6 listopada 2002 r., III CZP 67/02; zob. też art. 5 Ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze oraz art. 874 § 2 k.c.), układowej ani wekslowej. W przeciwieństwie do spółek osobowych uregulowanych w kodeksie spółek handlowych, spółka cywilna nie ma zdolności sądowej. Aby pozwać spółkę cywilną, należy wskazać jej wspólników. Proces przeciwko spółce jest więc procesem przeciwko jej wspólnikom. Tylko oni mają zdolność sądową.
Należy jednak zaznaczyć, że spółka cywilna może być pracodawcą i regulatorem wszystkich obowiązków związanych z kwestią zatrudnienia. Powyższe potwierdza także literatura[7] . Spółka cywilna może być także pracodawcą dla swojego wspólnika, jednakże z wyraźnym zastrzeżeniem, że nie jest to możliwe, gdyby przedmiotem obowiązków pracowniczych wspólnika wobec spółki miało być prowadzenie spraw spółki bądź jej reprezentacja. Powyższe rozwiązanie zostało potwierdzone w Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 1993 r.[8] Można więc przyjąć, iż wspólnika może wiązać ze spółką cywilną umowa o pracę, jednakże w zakresie jego obowiązków nie może znaleźć się zarządzanie spółką. Zatem możliwe jest zawiązanie umowy o pracę, zwłaszcza w obrębie czynności, których świadczenie wymaga określonych kwalifikacji o charakterze wyjątkowym, specjalistycznym.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 stycznia 1996 r. orzekł, że spółka prawa cywilnego ma zdolność sądową w postępowaniu przed sądem gospodarczym w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej[9] . Spółka cywilna jest także podatnikiem dla celów podatku od towarów i usług VAT. Spółka cywilna nie jest jednak podatnikiem podatku dochodowego od osób fizycznych. Podatnikami są jej wspólnicy.
Majątek spółki
Umowa spółki może określać przedmiot wkładu każdego ze wspólników, który jest zobowiązany wnieść dany wkład. Celowo zostało w tym wypadku użyte słowo „może”, gdyż, jak już było wyżej podniesione, spółka cywilna może osiągać cel gospodarczy także w inny dopuszczalny prawnie sposób. Zgodnie z art. 861 kodeksu cywilnego wkład może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw albo na świadczeniu usług. Przez pojęcie „innych praw” należy rozumieć prawa rzeczowe i obligacyjne, a więc w szczególności użytkowanie wieczyste, prawo najmu, prawo dzierżawy, prawa na dobrach niematerialnych, wierzytelności, a nawet ogół praw w postaci przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 55¹ Kodeksu cywilnego. Jak było wskazane, wkład może także polegać na świadczeniu usług. Przez powyższe rozumie się zobowiązanie wspólnika do wykonywania określonych jednorazowych lub stałych, czynności na rzecz spółki, (np. świadczenie usług prawnych bądź księgowych). Oczywiście wkład może polegać na wniesieniu wkładów pieniężnych, których art. 861 k.c. nie wymienia.
Przedmiotem wkładu do spółki cywilnej nie mogą być natomiast uprawnienia wynikające z decyzji administracyjnych, w szczególności koncesji i zezwoleń, co podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 grudnia 2007 r., gdzie stwierdził, iż licencja na wykonywanie transportu drogowego jest indywidualnym uprawnieniem przyznawanym na podstawie przepisów prawa publicznego, upoważniającym do wykonywania określonej działalności, wymagającej z woli prawodawcy posiadania określonych kwalifikacji. Nie jest to prawo majątkowe o wymiernej wartości, które mogłoby być przedmiotem wkładu do spółki cywilnej. Nie mniej jednak, posiadanie licencji należy traktować, jako indywidualną cechę, zdolność jednego ze wspólników, umożliwiającą z punktu widzenia prawnego realizowanie przez wspólników spółki cywilnej celu gospodarczego, dla którego spółka została zawiązana, z wykorzystaniem jej majątku, którego współwłaścicielami są wszyscy wspólnicy[10] .
Zgodnie z art. 862 kodeksu cywilnego, wkłady mogą być wniesione na własność lub do używania. Oczywistym jest jednak, iż takie rozróżnienie nie będzie miało zastosowania do wkładu w postaci świadczenia usług. Wartość wkładów wspólnicy powinni określić w umowie spółki. W przypadku braku takiego określenia lub w razie wątpliwości, zgodnie z art. 861, §2 k.c., domniemywa się, że wkłady wspólników mają jednakową wartość. Pomimo braku regulacji kwestii zmiany wysokości wkładów, przyjmuje się, iż taka zmiana jest uprawniona. Dopuszczalne jest podwyższenie, jak i obniżenie ich wartości. Powyższe następuje poprzez zmianę umowy spółki.
Wniesienie do spółki własności lub innych praw oznacza przeniesienie ich na wszystkich wspólników. Powyższe jest rozwiązaniem całkowicie odmiennym od spółek prawa handlowego, bo majątek ten nie stanowi własności spółki, ale zgodnie z art. 863 kodeksu cywilnego, między wspólnikami powstaje ustrój majątkowy wspólności łącznej i majątek jest przedmiotem wspólności łącznej wszystkich wspólników.
Konsekwencją przyjętego przez ustawodawcę rozwiązania jest niepodzielność majątku i brak określenia wysokości udziałów przysługujących poszczególnym wspólnikom. Przez cały czas istnienia spółki wspólnikom przysługują równe prawa do całego majątku spółki i dlatego żaden z nich nie może dysponować udziałem we wspólnym majątku ani też udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. W czasie trwania spółki wspólnik nie może żądać podziału wspólnego majątku wspólników, a wierzyciel wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku. Powyższe prowadzi autorów licznych opracowań do wniosku, że nie ma prawnej możliwości zmiany wspólnika w spółce cywilnej. Zdaniem R. Uliasza, taka zmiana członkostwa w spółce nie może jednak odbyć się poprzez rozporządzenie udziałem, nawet jeżeli na to rozporządzenie zgodę wyrażają pozostali wspólnicy. Zmiana wspólnika w spółce może zaś nastąpić w drodze rozwiązania umowy spółki i zawarcia nowej umowy pomiędzy wspólnikami w zmienionym już składzie osobowym bądź w wyniku dziedziczenia[11] . Powyższe rozwiązanie spotkało się z licznymi komentarzami aprobującymi, jednakże w orzecznictwie można także spotkać pogląd, wyrażony w Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1995 r., z którego wynika, iż dopuszczalne jest wstąpienie do spółki cywilnej nowego wspólnika i przejęcie przez niego dotychczasowych zobowiązań oraz uprawnień za zgodą pozostałych wspólników, w tym i jednocześnie ustępujących z tej spółki[12] .
Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki
Zgodnie z art. 864 kodeksu cywilnego wspólnicy ponoszą solidarnie odpowiedzialność za zobowiązania spółki. Takie rozwiązanie oznacza, że każdy ze wspólników odpowiada za całość długu, zaś spełnienie zobowiązania przez jednego ze wspólników zwalnia z długu pozostałych. Ponadto należy przychylić się do trafnej tezy potwierdzonej w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 1967 r., zgodnie z którym jeżeli wspólnik wstąpił do spółki cywilnej, która już istniała, to nie odpowiada za zobowiązania, które powstały wcześniej, w okresie, gdy nie był jeszcze wspólnikiem. Gdyby jednak wystąpił ze spółki, to wówczas nadal odpowiada razem z pozostałymi wspólnikami za zobowiązania, które wynikają ze zdarzeń mających miejsce w okresie, gdy był jeszcze wspólnikiem.
Jak podkreśla A. Kidyba, odpowiedzialność wspólników w spółce cywilnej to odpowiedzialność osobista, nieograniczona i pierwszorzędna. Odpowiedzialność osobista oznacza, że wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia z tytułu zaciągniętych zobowiązań przez spółkę cywilną z majątku osobistego wspólnika. Pojęcie odpowiedzialności nieograniczonej oznacza, że nie istnieje górna granica odpowiedzialności żadnego ze wspólników. Dla porównania, jest to rozwiązanie całkowicie odmienne od rozwiązania przyjętego w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, gdzie wspólnicy ponoszą odpowiedzialność do wysokości udziałów. Odpowiedzialność pierwszorzędna oznacza, że wierzyciel nie musi przed żądaniem zaspokojenia się z majątku osobistego wspólnika, najpierw wykorzystać możliwości skorzystania z zaspokojenia się z majątku spółki. Zupełnie odwrotna sytuacja występuje chociażby w spółce jawnej, gdzie wierzyciel musi najpierw skierować swoje roszczenia w stosunku do majątku spółki.
Powyższe uwagi mają również zastosowanie w stosunku do odpowiedzialności za zobowiązania publicznoprawne. Powyższe znalazło potwierdzenie w wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego w Olsztynie z dnia 19 października 2007 r., gdzie sąd wyraził pogląd, zgodnie z którym stopień zaangażowania poszczególnych wspólników w działalność spółki cywilnej i przyczynienia się do powstania zaległości podatkowych nie ma znaczenia dla orzekania o odpowiedzialności wspólników za te zaległości. Odpowiedzialność ta ma bowiem charakter obiektywny, niezależny od zawinienia i jest solidarna. Umową nie można ograniczyć ani ukształtować obowiązku podatkowego. Obowiązek taki kształtowany jest bowiem przepisami ustawy (art. 217 Konstytucji RP) i ma charakter publicznoprawny, a nie prywatnoprawny. Nie można zatem powoływać się na treść umowy celem zwolnienia (lub ograniczenia) się od odpowiedzialności za zaległości podatkowe. Umowa spółki ma natomiast znaczenie w stosunkach między wspólnikami i jako podstawa do określenia ich odpowiedzialności wzajemnej[13] .
Prowadzenie spraw spółki
Zgodnie z art. 860 kodeksu cywilnego każdy wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki. Przez prowadzenie spraw spółki należy rozumieć zespół czynności służących czynności i decyzji służących normalnemu funkcjonowaniu spółki. Powyższe prawo może zostać mu odebrane jedynie za jego zgodą lub z ważnych przyczyn przez sąd.
Ponadto każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy, które nie przekraczają zakresu zwykłych czynności spółki. Za czynności zwykłego zarządu uznaje się te czynności, których wykonanie związane jest z zapewnieniem normalnego działania przedsiębiorstwa. Od tego rodzaju czynności należy odróżnić czynności przekraczające zakres zwykłych czynności, do których zaliczyć można rozwiązanie spółki lub podjęcie przez spółkę zobowiązania znacznych rozmiarów. Ocena, czy dana czynność należy do czynności zwykłego zarządu, czy je przekracza, zależy od okoliczności konkretnej sytuacji, a w szczególności od charakteru działalności spółki – w jednym bowiem wypadku zakup nieruchomości będzie czynnością przekraczającą zwykły zarząd, w wypadku jeśli jednak spółka zajmuje się zawodowym zakupem nieruchomości w celu dalszej odsprzedaży, już taką czynnością nie będzie. Powyższe potwierdził także Sąd Najwyższy w Uchwale do wyroku z dnia 13 lutego 1997 r., gdzie można znaleźć stwierdzenie: w razie, gdy w umowie spółki cywilnej uzgodniono podział zadań między określonych wspólników zadań w zakresie prowadzenia działalności spółki, nie wprowadzając przy tym żadnych ograniczeń (kwotowych lub innych), określa to zakres zwykłych czynności, do wykonywania, których dany wspólnik jest umocowany[14]. Jeżeli jednak, przed zakończeniem takiej sprawy, chociażby jeden z pozostałych wspólników sprzeciwi się jej prowadzeniu, potrzebna jest uchwała wspólników. Co do zasady przyjmuje się, iż uchwała taka podejmowana jest jednomyślnie. Niezależnie od zamieszczonych uwag, każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników wykonać czynność nagłą, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty.
Reprezentacja spółki
W wypadku spółki cywilnej kwestia reprezentacji została określona w art. 866 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym w braku odmiennej umowy lub uchwały wspólników każdy wspólnik jest umocowany do reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw. Wskazane uregulowanie jasno wskazuje, iż w spółce cywilnej powiązano zasady reprezentacji spółki z zasadami prowadzenia jej spraw. Uznać należy, że prawo do reprezentowania spółki cywilnej oznacza prowadzenie spraw przez wspólnika. Z ciekawych rozstrzygnięć warto zwrócić uwagę na orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 1997 r., w którym sąd wyraził pogląd, iż spełnienie świadczenia do rąk jednego ze wspólników spółki cywilnej stanowi należyte wykonanie zobowiązania, chyba że z treści umowy spółki, która jest dłużnikowi znana, wynika, iż wspólnicy uregulowali sposób prowadzenia spraw spółki oraz jej reprezentację w inny sposób niż to stanowi art. 865 i 866 k.c.[15] .
Komentatorzy podkreślają także, iż z uwagi na kolizję interesów, wspólnik, który jest wprawdzie uprawniony do reprezentacji spółki, jest jednak w sprawach między nim a spółką wyłączony z działania[16] . Powyższa uwaga z prawnego punktu widzenia zasługuje na pełną aprobatę. Warto także zaznaczyć, iż poza wspólnikami spółkę mogą reprezentować także powołani przez niego pełnomocnicy. Trafną uwagę wyraził także A. Kidyba[17] , iż zarówno przedstawiciel handlowy, jak i pełnomocnik działają w imieniu wszystkich wspólników, jak i swoim własnym.
Udział w zyskach i stratach
Podstawową zasadą jest, że każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. To rozwiązanie wspólnicy mogą w świetle art. 867 dowolnie modyfikować, z zastrzeżeniem, iż można nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach, natomiast nie można wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach. Należy jednak pamiętać, jak podkreśla R. Uliasz, iż wszelkie postanowienia umowne, zarówno te modyfikujące udział w stratach, jak i te wyłączające danego wspólnika od udziału w stratach, w żadnym razie nie wpływają na zasady odpowiedzialności wspólnika za zobowiązania spółki. Wspólnik wyłączony od udziału w stratach ponosi zatem taką samą odpowiedzialność za zobowiązania spółki, jak wspólnicy nie wyłączeni od tego udziału, w szczególności odpowiedzialność ta nadal ma charakter solidarny i osobisty[18] . Uczynioną uwagę można także przeczytać w utrwalonym orzecznictwie, gdzie chociażby w wyroku z dnia 11 października 2007 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził, iż nikły udział w spółce, podział czynności między udziałowcami i brak wiedzy o zaległościach składkowych, a także uzgodnienia poczynione między wspólnikami nie mają znaczenia dla ustalenia odpowiedzialności wspólnika spółki cywilnej za zobowiązania publicznoprawne wobec ZUS; mogą odnieść jedynie skutek inter partes[19] .
Żądanie podziału i wypłaty zysku przez wspólnika jest uzależnione od okresu, na jaki spółka cywilna została zawarta. Co do zasady, zgodnie z art. 868 kodeksu cywilnego, żądanie to przysługuje wspólnikowi po rozwiązaniu spółki, jeśli jednak spółka została zawarta na czas dłuższy, wspólnicy mogą żądać podziału i wypłaty zysków na koniec każdego roku obrachunkowego.
Ustąpienie wspólnika
Ustąpienie wspólnika polega na tym, że umowa spółki wygasa wobec ustępującego wspólnika, pomimo iż umowa spółki nadal obowiązuje wobec pozostałych w niej wspólników. W wypadku ustąpienia wspólnika, spółka nadal istnieje. Ustąpienie wspólnika należy odróżnić od rozwiązania spółki, wskutek którego to zdarzenia prawnego stosunek spółki ustaje jednocześnie wobec wszystkich wspólników. Jakkolwiek ustąpienie wspólnika dotyczy konkretnego, jednego zdarzenia, jakim jest wyrażenie oświadczenia woli wspólnika o odstąpieniu, tak rozwiązanie spółki dotyczy całego szeregu zdarzeń prawnych.
Do przyczyn prawnych powodujących ustąpienie wspólnika zalicza się wypowiedzenie umowy spółki. Wypowiedzenie może być dokonane przez ustępującego wspólnika. Czas wypowiedzenia uzależniony jest od czasu, na jaki została zawarta umowa oraz przyczyn wypowiedzenia. Wypowiedzieć umowę może także osobisty wierzyciel wspólnika, który może wypowiedzieć udział wspólnika. Aby powyższe mogło nastąpić, zgodnie z art. 870 kodeksu cywilnego, muszą być spełnione następujące przesłanki: wypowiedzenie może nastąpić, jeśli istnieje wierzytelność objęta tytułem wykonawczym (lub administracyjnym tytułem wykonawczym), uprzednio zajęto prawa przysługujące wspólnikom na wypadek wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania, ponadto wypowiedzenie może zostać dokonane wyłącznie przez osobistego wierzyciela wspólnika, a ponadto wcześniej przeprowadzono bezskuteczną egzekucję z ruchomości wspólnika.
Co do rozliczeń z ustępującym wspólnikiem, zwraca się mu w naturze rzeczy, które wniósł do spółki do używania, oraz wypłaca się w pieniądzu wartość jego wkładu oznaczoną w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia – wartość, którą wkład ten miał w chwili wniesienia. Nie ulega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu przez spółkę rzeczy należących do wspólnika. Ponadto wypłaca się występującemu wspólnikowi w pieniądzu taką część wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym występujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.
Rozwiązanie spółki
Rozwiązanie spółki, jak zostało już wskazane, odróżnia od ustąpienia wspólnika głównie okoliczność, iż stosunek spółki wygasa wobec wszystkich wspólników. Co do przyczyn rozwiązania spółki wskazuje się tutaj wystąpienie zdarzenia wskazanego przez wspólników w umowie spółki, osiągnięcie celu, dla którego spółka została zawiązana. Możliwe jest także rozwiązanie spółki, jeśli cel, dla którego spółkę utworzono, okaże się niemożliwy do zrealizowania. Takie rozwiązanie podyktowane jest przede wszystkim uregulowaną w art. 353¹ Kodeksu cywilnego zasadą swobody umów, zgodnie z którą strony – czyli wspólnicy, nie tylko mają swobodę podjęcia decyzji o zawarciu umowy, ale również o jej rozwiązaniu i przyczynach, w wypadku zaistnienia których ulegnie ona rozwiązaniu. Ponadto rozwiązanie nastąpi, jeśli w spółce w wyniku ustąpienia musiałby pozostać tylko jeden wspólnik. Takie rozwiązanie potwierdził także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 lutego 2000 r., gdzie przeczytać można, iż ustąpienie ze spółki cywilnej przez jednego z dwóch jej wspólników jest równoznaczne z rozwiązaniem spółki[20] . Zgodnie z art. 874 kodeksu cywilnego rozwiązanie może nastąpić także na mocy orzeczenia sądu, które zostało wydane na podstawie żądania wspólnika.
Przypisy