Rozdział 6. Jak w Polsce rozwijać kwalifikacje formalne w branży kreatywnej?

Organizacja szkolnictwa należy do podstawowych sposobów wpływania państwa na wartość ekonomiczną zasobów ludzkich. Dobre wykształcenie obywateli ma znaczący wpływ na wzrost ekonomiczny, przekłada się na produktywność pracowników, daje możliwość tworzenia odpowiednich warunków ekonomicznych i społecznych, stanowiących zachętę dla inwestorów zagranicznych. Potrzebujemy wykształconych obywateli, bo to oni zapewniają szanse na rozwój państwa. W Polsce nauka jest obowiązkowa do 18. roku życia, ale to nie znaczy, że wszyscy muszą uczyć się do tego wieku. Wystarczy, i tego oczekuje państwo, że każdy obywatel ukończy szkołę podstawową i gimnazjum, a ma na to czas do ukończenia 18 lat.

1. Wykształcenie w Polsce.

Szczeble edukacji.

Według raportu z badań, zrealizowanych w 2012 roku w ramach III edycji projektu Bilans Kapitału Ludzkiego[1], w 2012 roku 18% Polaków w wieku 18-64 lata miało ukończone studia wyższe, przy czym wśród kobiet ten odsetek wynosi aż 23%. 17% to osoby z wykształceniem gimnazjalnym i niższym. Reszta społeczeństwa posiada wykształcenie średnie – 37% oraz zasadnicze zawodowe 28%.

Ciekawa jest struktura szczebla ukończonej edukacji, biorąc pod uwagę wiek respondentów. W obecnym pokoleniu 45 plus zdecydowanie dominuje udział osób posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe, natomiast znacznie mniej jest w tej grupie osób z wykształceniem wyższym. Natomiast wśród pokolenia obecnych 30-latków najwięcej jest osób z wykształceniem wyższym i średnim – obie grupy stanowią ponad 60% i dzielą się równo na pół – 30% posiada wykształcenie wyższe i 30% średnie.

Pod względem wybieranych kierunków studiów największą grupę stanowią kierunki ekonomiczne i administracyjne – 32% Polaków ukończyło uczelnie o tym profilu. W tej grupie znajduje się również 6% osób z wykształceniem wyższym o profilu marketing i zarządzanie. Natomiast spośród najbardziej interesujących nas kierunków z branży kreatywnej szkoły wyższe o profilu scricte artystycznym w Polsce ukończyło 1% obywateli, z pokrewnych dziedzin – architekturę i budownictwo – ukończyło 5% osób, a dziennikarstwo 1%. Oczywiście nie zawsze ukończony kierunek studiów determinuje dalszą karierę zawodową, bo przecież bardzo wiele osób decyduje się na podjęcie studiów jeszcze zanim zweryfikuje swoje kompetencje zawodowe. Niewątpliwie jednak kończący kierunki związane z dziedzinami kreatywnymi stanowią znaczną mniejszość społeczeństwa.

Może być to związane z wieloma czynnikami:

• Młode osoby mogą nie dostrzegać dla siebie szans zawodowych w tych dziedzinach.
• System edukacji może nie sprzyjać rozwijaniu zdolności kreatywnych
u dzieci, a co za tym idzie, nie są one przygotowane później do pracy
z wykorzystaniem tych kompetencji.
• W obecnej sytuacji ekonomicznej stanowiska związane z branżą kreatywną mogą nie być tak dochodowe, jak oczekiwaliby tego młodzi ludzie
i dlatego nie wybierają takich kierunków.
• Konkurencja na rynku kreatywnym jest bardzo duża i z tego powodu może nie być to dziedzina uważana za bezpieczną, jeśli chodzi o drogę zawodową. Wielu młodych ludzi postrzega obecnie pragmatycznie rynek pracy i swoją karierę zawodową.

Podnoszenie kompetencji.

W innym raporcie z badań, zrealizowanych w ramach projektu Bilans Kapitału Ludzkiego, zatytułowanym „Kształcenie przez całe życie”[2], autorzy przedstawiają dane na temat podnoszenia kompetencji przez Polaków. W ramach tego raportu analizie poddano odpowiedzi respondentów na temat tego, czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy:

• uczyli się w jakiejkolwiek szkole średniej lub uczelni – etap nauki w systemie formalnym;
• uczestniczyli w jakichkolwiek kursach, szkoleniach, warsztatach – edukacja w systemie pozaformalnym;
• uczyli się czegoś nowego lub zdobywali doświadczenia, korzystając z samokształcenia w ramach nieformalnej nauki.

Każdy respondent mógł zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź, zgodnie z założeniem, że wszystkie wyżej wspomniane formy nauki mogą się uzupełniać i wzajemnie przeplatać.

Wśród przebadanych respondentów (próbę stanowiła grupa 17 782 osób) przez niemal cały 2011 i na początku 2012 roku 36% Polaków w wieku między 18. a 64. rokiem życia deklarowało, że podnosiło swoje kompetencje w jakikolwiek sposób. Odsetek ten uwzględnia 15% osób, które uczestniczyły w kształceniu formalnym. Dodatkowo wskaźnik osób uczących się rośnie w ciągu ostatnich 3 lat w każdej kategorii form edukacji, zarówno w zakresie kursów i szkoleń, jak i samoedukacji. Natomiast, podobnie jak we wspomnianych wyżej badaniach kształcenia formalnego, i tutaj widać wyraźnie spadek aktywności edukacyjnej z wiekiem. Osoby powyżej 45. roku życia uczą się rzadziej niż osoby z młodszych grup wiekowych.

2. Kształcenie formalne w branży kreatywnej.

Według międzysektorowego Zespołu ds. Przemysłów Kreatywnych (Creative Industries Taskforce), powołanego w Wielkiej Brytanii w 1997 roku, przemysł kreatywny należy definiować jako działania, które biorą się z indywidualnej kreatywności i talentu i które mają zarazem potencjał kreowania bogactwa oraz zatrudnienia poprzez wytwarzanie i wykorzystywanie praw własności intelektualnej.

Według definicji brytyjskiej, do przemysłów kreatywnych zalicza się:

1. reklamę
2. film i wideo
3. architekturę
4. muzykę
5. rynek sztuki i antyków
6. sztuki performatywne
7. gry komputerowe i video
8. rynek wydawniczy
9. rzemiosło
10. oprogramowanie
11. wzornictwo
12. radio i telewizję
13. projektowanie mody.

Definicja jest bardzo szeroka i nie zawsze akceptowana ze względu na brak precyzji i zgodności z definicjami ekonomicznymi branż, ale na potrzeby niniejszych rozważań pozwala określić, w jakich kręgach tematycznych można podejmować edukację, pozwalającą na podjęcie zawodu związanego z aktywnością kreatywną.

W ramach przygotowania formalnego do kariery w branży kreatywnej można zdecydować się zarówno na ukończenie szkoły na poziomie zawodowym, jak i kontynuować naukę na szczeblu szkolnictwa wyższego. Są zawody, w których wykształcenie na poziomie średnim zupełnie wystarczy, a dalsza edukacja jest tylko uzupełnieniem kwalifikacji ze względu na późniejszą przydatność lub aspiracjie życiowe.

Szkolnictwo artystyczne w Polsce.

Według „Raportu o stanie kultury w obszarze szkolnictwa artystycznego”[3], przygotowanego na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w Polsce istnieje ponad 630 szkół i placówek artystycznych (z czego 355 to placówki publiczne, a 279 to szkoły niepubliczne) oraz osiemnaście uczelni, w których kształci się blisko 81 tysięcy uczniów i ponad 14 tysięcy studentów.

W ramach kształcenia artystycznego w Polsce wyróżniamy:

1) szkoły muzyczne publiczne i niepubliczne
a) realizujące kształcenie ogólne oraz artystyczne (szkoły I i II stopnia)
b) realizujące wyłącznie kształcenie muzyczne (I i II stopnia)

2) szkoły plastyczne publiczne i niepubliczne
a) ogólnokształcące szkoły sztuk pięknych
b) licea plastyczne

3) szkoły baletowe publiczne i niepubliczne

4) szkoły sztuki cyrkowej, realizujące wyłącznie kształcenie artystyczne
w cyklu czteroletnim, dające wykształcenie w zawodzie aktor cyrkowy

5) szkoły policealne, dające możliwość uzyskania lub uzupełnienia wykształcenia w zawodach artystycznych

6) szkoły pomaturalne bibliotekarskie oraz animatorów kultury

7) placówki pracy pozaszkolnej, takie jak ogniska artystyczne i placówki kształcenia ustawicznego.

Kształcenie artystyczne na poziomie podstawowym i średnim.

Z całą pewnością podstawą sukcesu, w dowolnej dziedzinie zawodowej, jest dobre przygotowanie edukacyjne od najmłodszych lat. W połowie ubiegłego wieku Paul Torrance[4], psycholog, badał amerykańskie dzieci testem na kreatywność i uznał, że są bardzo pomysłowe i twórcze. Dodatkowo, przez kolejnych 50 lat śledził losy 400 badanych dzieci, co potwierdziło jego przypuszczenia, że dzieci o wysokim wskaźniku kreatywności korzystały z niej z powodzeniem przez całe życie zawodowe. Jednak już wyniki naukowców z Uniwersytetu Indiana z ostatnich kilkunastu lat, badających dzieci testem podobnym do testu opracowanego przez Torrance’a, wskazują, że kreatywność współczesnych amerykańskich dzieci jest zastraszająco niska.

Kreatywność staje się powoli kompetencją, która wymaga pielęgnowania. Coraz częściej rozleniwiamy młodych ludzi, serwując im gotowe rozwiązania, bajki video, gry telewizyjne, programy komputerowe. Jeszcze 30 lat temu bajki były głównie opowiadane, a obrazki w kolorowych książeczkach można było obejrzeć głównie w elementarzu lub książeczkach z „zaprzyjaźnionego” sowieckiego imperium. Obecnie naturalne wymagania co do kreatywności dzieci znacznie spadają i dlatego, żeby umiejętność ta nie zaginęła pod wpływem naturalnych zmian cywilizacyjnych, trzeba działać.

Ministerstwo Edukacji Narodowej w publikacji Edukacja artystyczna w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum[5], będącej podstawą programową nauczania w szkołach, określa ramy nauczania takich przedmiotów, jak muzyka, plastyka, wiedza o kulturze, historia muzyki, historia sztuki, język łaciński i kultura antyczna, zajęcia artystyczne. Przedmioty artystyczne są podstawowym miejscem kontaktu dziecka z działalnością kreatywną. Na zajęciach plastycznych poznaje ono różne techniki wyrazu, na lekcji muzyki uczy się poczucia rytmu i skali dźwięków, poznaje też historię sztuki i kultury światowej. To absolutne minimum pozwala niekiedy na wychwycenie u dziecka naturalnych predyspozycji artystycznych, zwanych powszechnie talentem. Jednak, jak powiedział Stanisław Staszic: Talent jest jak kawałek szlachetnego, ale surowego metalu, dopiero pilna praca go obrobi i wartość mu wielką nada.

W całej Polsce istnieje wiele szkół na poziomie edukacji podstawowej, prowadzących klasy o specjalnych profilach artystycznych. Są też szkoły, skupiające się na edukacji artystycznej, jak chociażby:

• Prywatna Szkoła Podstawowa o Profilu Artystycznym i Artystyczne Gimnazjum w Gorzowie Wielkopolskim
• I Prywatna Szkoła Podstawowa im. S. Wyspiańskiego o Profilu Artystycznym w Bielsku–Białej
• szkoły o profilu muzycznym czy baletowym.

Najważniejsze, że są to szkoły profilowane, ale z zachowaniem całego programu nauczania ogólnego. Istnieje bowiem jeszcze bardzo duża grupa szkół o profilu artystycznym, do których dziecko może uczęszczać równolegle z zajęciami w szkole ogólnokształcącej. To oczywiście spore obciążenie dla dziecka, dlatego decyzja o skierowaniu go do takiej placówki powinna być dobrze przemyślana przez rodziców.

Największą grupę szkół artystycznych na poziomie wykształcenia podstawowego i średniego w Polsce stanowią szkoły muzyczne (jest ich 420), kolejną grupą jest 67 szkół plastycznych oraz 5 ogólnokształcących szkół baletowych i jedna szkoła sztuki cyrkowej. W latach 2000-2007 odsetek absolwentów szkół artystycznych na poziomie kształcenia podstawowego i średniego wynosił 20% ogółu uczniów.

Rozwój artystyczny na szczeblu szkół wyższych .

Artystyczne szkoły wyższe w Polsce to 18 uczelni oraz 5 filii lub wydziałów zamiejscowych, z czego 8 jest uczelniami muzycznymi, 7 plastycznymi oraz 2 uczelniami teatralnymi oraz jedna to uczelnia filmowa, telewizyjna i teatralna w Łodzi.

Istnieje jeszcze 46 uczelni niepodlegających Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Są to uniwersytety oraz państwowe i prywatne szkoły wyższe, umożliwiające zdobycie licencjatu lub tytułu magistra sztuki. Jednostki te podlegają ministrowi właściwemu do spraw nauki.

Większość kierunków artystycznych w Polsce jest studiami dwustopniowymi, gdzie można uzyskać tytuł licencjata, a następnie magistra sztuki.
To następujące kierunki dwustopniowe:

• architektura wnętrz
• dyrygentura
• edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycznych
• edukacja artystyczna w zakresie sztuki muzycznej
• grafika
• instrumentalistyka
• jazz i muzyka estradowa
• kompozycja i teoria muzyki
• malarstwo
• organizacja produkcji filmowej i telewizyjnej
• reżyseria
• reżyseria dźwięku
• rzeźba
• scenografia
• taniec
• wiedza o teatrze
• wokalistyka
• wzornictwo

Magistrem sztuki po jednolitych studiach magisterskich można zostać na kierunkach: aktorstwo, konserwacja i restauracja dzieł sztuki, realizacja obrazu filmowego, telewizyjnego i fotografia oraz reżyseria.

Szkolnictwo artystyczne w Polsce jest ewenementem na skalę europejską ze względu na bezpłatność, powszechność oraz tradycję. W ciągu ostatnich 20 lat zapotrzebowanie uczniów na naukę na różnych szczeblach szkół artystycznych utrzymuje się na podobnym poziomie. Bez względu na wzrost średniego wynagrodzenia czy PKB w tym okresie, publiczne szkoły artystyczne przyjmują co roku podobną liczbę chętnych do studiowania.

Szkoły prywatne i niepubliczne w ostatnim okresie mają się nieco gorzej. Powodem są problemy organizacyjne niektórych uczelni i konieczność konkurowania o uczniów ze szkołami bezpłatnymi, a koszty nauki w szkołach niepublicznych na kierunkach artystycznych są bardzo wysokie. Dodatkowo szkoły prywatne uczą w sposób bardziej masowy, gdzie brakuje relacji uczeń – mistrz. Atutem tych uczelni jest jednak nastawienie na naukę praktyczną i dostosowaną do oczekiwań rynku pracy.

Wyzwania szkolnictwa artystycznego.

We wspomnianym wcześniej raporcie dla MKiDN zamieszczono również wyniki ekspertyzy na temat artystycznego szkolnictwa wyższego w Polsce. Wywiady z dyrektorami szkół artystycznych, rektorami wyższych uczelni oraz absolwentami i ekspertami z branży pozwoliły na postawienie diagnozy praktycznej strony funkcjonowania tego szkolnictwa.

Analiza pozwoliła na sformułowanie kilku problemów, które w najbliższym czasie będą rosnącym wyzwaniem dla szkolnictwa artystycznego:

• Brak modyfikacji programu szkół artystycznych w odpowiedzi na zapotrzebowanie rynku – szkoły średnie przygotowują jedynie absolwentów do zdawania egzaminów na wyższe uczelnie, a uczelnie z kolei nastawione są głównie na kształcenie wirtuozów i wielkich artystów, a nie przygotowują gruntownie absolwentów do wykonywania zawodu. Absolwenci narzekają często, że nie dowiadują się zbyt wielu praktycznych rzeczy, np. jak wykorzystać talent w praktyce, nie są również uczeni języków obcych na poziomie wystarczającym do pracy na wymagającym rynku. Nadal brakuje na uczelniach chociażby zajęć z przedsiębiorczości, które pomogłyby absolwentom zakładać własne firmy i z powodzeniem wykorzystywać talent do celów biznesowych. Problemem jest też nauka przestarzałych technologii i kwalifikacji, nieadekwatnych do oczekiwań nowoczesnego rynku.

• Państwo udziela niewielkiego wsparcia absolwentom uczelni artystycznych – jedynie w latach 2004–2007 działał program „Talent”, będący odpowiednikiem rządowego programu „Pierwsza praca”. Dzięki temu programowi bezrobotni absolwenci mogli liczyć na płatne staże w swojej dziedzinie zawodowej.

• Szkoły artystyczne nieustannie borykają się z problemami finansowymi – brakuje pieniędzy na zakup sprzętu, instrumentów, nowoczesnego oprogramowania i wyposażenia pracowni. Powoduje to brak doświadczeń praktycznych studentów z materią, w jakiej się kształcą, albo ponoszenie przez nich dodatkowych kosztów, co burzy ideę bezpłatnej nauki.

• Słaba jakościowo kadra nauczycielska – trudności te wynikają z wdrożenia Karty nauczyciela, która spowodowała, że dyrektor szkoły ma bardzo ograniczone możliwości zwolnienia źle pracującego nauczyciela mianowanego. Zdarza się też, że nauczyciele akademiccy często sami nie uprawiają aktywności artystycznej, przez co zaczynają być mało wiarygodni dla studentów i coraz mniej cenieni przez nich. Z problemem braku wyszkolonych pedagogów borykają się od wielu lat np. szkoły baletowe i muzyczne.

• Mała aktywność sportowa uczniów jest coraz większym problemem, widocznym w całym systemie szkolnictwa, również pozaartystycznego. Uprawianie sportu jest dla uczniów szkół muzycznych szczególnie ważne, bo ich zajęcie wiąże się ze znacznymi obciążeniami kręgosłupa. Natomiast kierunki aktorskie cierpią na brak zajęć relaksacyjnych i radzenia sobie ze stresem, co w tego typu zawodach będzie coraz większą potrzebą zawodową.

• Brak systematycznych ocen uczelni przez absolwentów – uczelnie artystyczne poddawane są raz na 5 lat ocenie ministerialnej, ale dotyczy ona głównie aspektów formalnych. Wprowadzenie cyklicznych ocen, dokonywanych przez absolwentów, pomogłoby urynkowić uczelnie i pozwoliłoby na ich kształtowanie zgodnie z potrzebami rynku.

Kreatywne szkolnictwo pozaartystyczne.

Omówione powyżej szkoły artystyczne kształcą absolwentów typowych dla branży kreatywnej: twórców, artystów oraz osoby z otoczenia sztuki. Jest jednak kilka innych dziedzin w tej branży, skupiających nie tyle artystów, co ludzi o wysokim potencjale kreatywności.

Pierwszą, od razu nasuwającą się dziedziną, związaną z twórczością, a nieobjętą pojęciem szkół artystycznych, jest branża wydawnicza. Pisarze, literaci, poeci i dziennikarze stanowią grupę osób, które — poza świetnym warsztatem — potrzebują zdolności artystycznych, aby móc zaistnieć w swojej dziedzinie. Rodzi się zatem pytanie, czy szkoły przygotowują uczniów do takiej roli zawodowej, czy dają jedynie przygotowanie narzędziowe w postaci nauki zasad używana języka polskiego, kompozycji literackiej i konstrukcji tekstu. Osoby wybierające ten krąg zawodów kończą często uczelnie o pobocznym charakterze lub, w najlepszym wypadku, filologię czy literaturoznawstwo. Dziennikarz to zawód, w którym na plan pierwszy wysuwają się dwie predyspozycje: zdolności literackie (te można zdobyć na wymienionych kierunkach albo na kierunku dziennikarstwo) oraz kompetencje związane z tematyką pracy. Dziennikarze muzyczni mogą znakomicie radzić sobie, będąc absolwentami szkół muzycznych, ale nie są to kwalifikacje wymagane do tego zawodu.

Kolejną grupą zawodów, związanych z branżą kreatywną, a nie zawsze z nią kojarzonych, są programiści, graficy i twórcy np. gier komputerowych. Kompetencji potrzebnych w tych zawodach można się nauczyć na wielu uczelniach, kształcących w dziedzinie IT. Nie każdy programista jest jednak artystą, a firmy produkujące programy graficzne, projektujące strony internetowe i gry komputerowe potrzebują na pewnym etapie osób, które zatroszczą się o stronę artystyczną i wizualną produktu.

Istnieje też „dziedzina sztuki”, z którą każdy z nas ma do czynienia codziennie, i to wielokrotnie. To reklama i marketing. Branża ta jest bardzo złożona, bo pracują dla niej osoby znające się na sprzedaży, psychologowie społeczni oraz spece od biznesu. Nieodłącznym etapem tworzenia każdej kampanii reklamowej czy marketingowej jest jednak zawsze udział grupy kreatywnej, odpowiedzialnej za pomysł, opracowującej stronę wizualną promocji produktów czy usług. Nie mielibyśmy Serca i Rozumu w kampanii TP S.A. czy rewelacyjnych gier słownych w reklamach piwa Żubr, gdyby nie pomysłowi kreatywni. Kształcimy ich na kierunkach typu marketing i reklama, sztuki wizualne, ale w tej dziedzinie najważniejszy jest pomysł, więc talent i naturalne predyspozycje odgrywają tu największą rolę.