Rozdział 3. Rodzaje pożyczek.

Firmy pożyczkowe – z uwagi na fakt, że nie podlegają nadzorowi ze strony Komisji Nadzoru Finansowego – mają zdecydowanie większą, w porównaniu z instytucjami regulowanego systemu finansowego, swobodę w kształtowaniu swojej oferty rynkowej. Taka sytuacja niejednokrotnie powoduje powstawanie po stronie pożyczkobiorcy kosztów, których w swojej decyzji o zaciągnięciu pożyczki nie uwzględniał bądź nie był świadom ich realnej wysokości. Kontrola praktyk stosowanych przez firmy pożyczkowe, przeprowadzona przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), ujawniła szereg nieprawidłowości w działalności tych podmiotów [1] . Niniejszy rozdział – mając jednocześnie za zadanie przestrzec przed pułapkami umów pożyczkowych i przekazów reklamowych –stanowi syntezę wniosków płynących z oceny praktyk stosowanych przez firmy pożyczkowe.

Rodzaje pożyczek.

Pożyczki nieprzekraczające kwoty 255 550 zł lub jej równowartości w innej walucie podlegają regulacjom ustawy o kredycie konsumenckim z 12 maja 2011 r. Pożyczki udzielane przez firmy pożyczkowe można umownie podzielić na trzy kategorie:

– „chwilówki”;
– „tygodniówki”;
– pożyczki spłacane w ratach miesięcznych.

„Chwilówki” -

To rodzaj pożyczki udzielanej na bardzo krótki okres, zazwyczaj nieprzekraczający jednego miesiąca. „Chwilówka” różni się od innych rodzajów pożyczek również tym, że jej spłata następuje w sposób jednorazowy, na zakończenie okresu kredytowania. Z faktem tym może wiązać się dodatkowy problem dla pożyczkobiorcy. Taki sposób spłaty wymaga bowiem od niego dużego reżimu finansowego i odłożenia odpowiedniej kwoty odpowiadającej wysokości pożyczki oraz kosztów związanych z jej udzieleniem na dzień zapadalności spłaty. Te dodatkowe koszty to najczęściej różnego rodzaju opłaty naliczane przez pożyczkodawcę. Pomimo że pożyczkodawcy zazwyczaj nie naliczają odsetek od takiej pożyczki, to stosowane opłaty czynią ją najdroższymi pożyczkami. Warto wspomnieć o tym, że często pożyczkobiorca korzysta z oferowanej przez wielu pożyczkodawców możliwości przedłużenia terminu jej spłaty o kolejny okres. Napędza to „spiralę długu”, kolejna pożyczka jest bowiem zaciągana na spłatę poprzedniej. Z takiej spirali pożyczkobiorcy może być ciężko się wydostać. Ten rodzaj pożyczek jest najczęściej reklamowany przy użyciu sformułowania „pożyczka bez BIK”, co ma sugerować, że otrzymać ją może także osoba bez zdolności kredytowej, która nie miałaby szansy uzyskać jej w banku. Często powodem braku zdolności kredytowej takiej osoby jest jej nadmierne zadłużenie, które wyklucza ją z możliwości pozyskania nowych środków finansowych z systemu bankowego. Głównym klientem pożyczek „chwilówek” są osoby mające problemy finansowe, co automatycznie przekłada się na podwyższone ryzyko ich udzielenia i wyższe koszty dla pożyczkodawcy.

„Tygodniówki” -

Ten rodzaj pożyczki spłacany jest w ratach tygodniowych w okresie do jednego roku. Oprócz szeregu opłat, którymi obciążone są tego rodzaju pożyczki (odsetki, prowizje, opłaty administracyjne), istotne znaczenie dla wysokości kosztów jej obsługi stanowi opłata za obsługę w domu. Większość pożyczkodawców nie wprowadza tej usługi jako obowiązkowej, w praktyce jednak niewielu z pożyczkobiorców ma świadomość, że może z niej zrezygnować, a tym samym znacznie obniżyć koszty związane ze spłatą pożyczki.

Pożyczki spłacane w ratach miesięcznych -

Spłata rat pożyczek tego rodzaju następuje w odstępach miesięcznych. Sposób jej spłaty najbardziej upodabnia tę pożyczkę do klasycznego kredytu bankowego. Media wciąż donoszą jednak o działalności firm, które głównym źródłem swojego dochodu przy udzielaniu tego typu pożyczek uczyniły wygórowane opłaty przygotowawcze, w żaden sposób nieodzwierciedlające realnych kosztów rozpatrzenia wniosku o pożyczkę. W sytuacji nieudzielenia pożyczki taka opłata nie jest zwracana wnioskodawcy.

Warunki określane w umowie pożyczkowej – praktyki pożyczkodawców.

Oprocentowanie.

Wbrew powszechnemu przekonaniu wysokość oprocentowania pożyczki wcale nie stanowi głównego kosztu związanego z udzieloną pożyczką. Wysokość ta jest - na mocy art. 359 § 2 (1) Kodeksu cywilnego - limitowana czterokrotnością stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego, która według stanu na 30 września 2013 r. wynosiła 4 proc. Oznacza to, że wysokość odsetek maksymalnych od umowy pożyczki nie mogła na ten dzień przekraczać 16 proc. Te ustawowe ograniczenia powodują, że pożyczkodawcy „przemycają” dodatkowe koszty dla pożyczkobiorcy z tytułu zaciągnięcia pożyczki w innych jej elementach, głównie różnego rodzaju opłatach. Tu pomysłowość pożyczkodawców jest wręcz nieograniczona, ponieważ nie istnieje zamknięty katalog kosztów, które mogą włączyć do umowy pożyczkodawcy. Nie zawsze pożyczkodawca precyzuje wysokość oprocentowania, tylko informuje o sposobie ustalenia stopy oprocentowania, co nie spełnia wymogów ustawodawcy w tym zakresie [2] .

Prowizja.

Powszechnie stosowaną praktyką jest potrącanie przez pożyczkodawców prowizji z ogólnej kwoty kredytu lub – rzadziej – jej opłacanie przez pożyczkobiorców ze środków własnych w momencie podpisywania umowy pożyczkowej. Działaniem nieprawnym – lecz niekiedy praktykowanym – jest żądanie zapłaty prowizji w sytuacji odstąpienia od umowy.

Dodatkowe opłaty.

Wśród dodatkowych opłat stosowanych przez firmy pożyczkowe można spotkać się z:

- opłatą przygotowawczą – za przygotowanie umowy i rozpatrzenie wniosku o pożyczkę;
- opłatą administracyjną – koszty czynności wykonywanych przez pożyczkodawcę w związku z administrowaniem pożyczką;
- opłatą za obsługę w domu – związaną z kosztami dotarcia do miejsca zamieszkania pożyczkobiorcy przez przedstawiciela firmy pożyczkowej w celu odbioru raty pożyczki;
- opłatą rejestracyjną – opłata przy rejestracji na stronie internetowej pożyczkodawcy przy zawieraniu umów za pośrednictwem Internetu;
- opłatą za przedłużenie okresu spłaty pożyczki, dodatkową opłatą przygotowawczą – koszty dostarczenia pieniędzy z tytułu pożyczki do domu pożyczkobiorcy;
- kosztami zabezpieczenia pożyczki – opłata z tytułu ubezpieczenia spłaty pożyczki.

W przypadku trzech pierwszych opłat zarzutem, który można podnieść, jest powszechne ustalanie wysokości tych opłat w zależności od kwoty pożyczki. Godzi to w zasadę ekwiwalentności względem wartości świadczonej usługi, ponieważ kwota pożyczki nie wpływa na wysokość kosztów ponoszonych przez pożyczkodawcę w związku z odpowiednio: przygotowaniem umowy i rozpatrzeniem wniosku o pożyczkę, podejmowaniem czynności związanych z administrowaniem pożyczką, obsługą w domu.

Opłaty z tytułu zaległości w spłacie pożyczki.

Pożyczkodawcy chętnie wykorzystują możliwość pobierania opłat za czynności związane z nieterminowym regulowaniem należności. Nie zawsze jednak warunki pobierania tych opłat i ich wysokość są jednoznacznie określone w umowie. Wśród tego typu opłat pożyczkodawcy najczęściej stosują:

- odsetki od zadłużenia przeterminowanego – liczone od niezapłaconej w terminie kwoty pożyczki;
- opłaty za czynności upominające i windykacyjne – opłaty za wysłane monity, upomnienia, wezwania do zapłaty;
- kary umowne [3] .

Znaczącym nadużyciem stosowanym w działalności niektórych firm pożyczkowych jest nieprecyzowanie w umowie o pożyczkę, z jaką częstotliwością takie działania upominające i windykacyjne mogą być stosowane przez pożyczkodawcę, co nie daje pożyczkobiorcy możliwości oszacowania ich kosztów. Inną sprawą jest wysokość tych kosztów, nieodzwierciedlająca rzeczywistych kosztów podjęcia takich czynności. Częstą praktyką – nieznajdującą uzasadnienia w podwyższonych kosztach – jest określanie wysokości takich opłat w zależności od tego, czy jest to czynność mająca miejsce po raz pierwszy czy kolejny [4] .

Rzeczywista roczna stopa oprocentowania (RRSO).

Wymóg podawania rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania pożyczki daje możliwość dokonania porównania konkurencyjnych ofert pożyczkodawców. Jest to możliwe, ponieważ RRSO uwzględnia wszystkie koszty takiej pożyczki, a sposób jej wyliczenia został wskazany w załączniku do ustawy o kredycie konsumenckim. Ma on postać dość skomplikowanego wzoru matematycznego, co przeciętnemu konsumentowi często nie pozwala przeprowadzić samodzielnej weryfikacji prawidłowości jego wyliczenia. W takiej sytuacji pozostaje zawierzyć informacjom podawanym przez pożyczkodawców, które – jak pokazuje raport UOKiK – nie zawsze są rzetelne. Takiej pewności nie dają także dostępne powszechnie w Internecie kalkulatory finansowe, które niekiedy funkcjonują w sposób wadliwy.

RRSO informuje o efektywnej stopie oprocentowania pożyczki i pozwala podjąć pożyczkobiorcy świadomą decyzję o akceptacji wysokich kosztów udzielenia pożyczki, które w przypadku pożyczek „chwilówek” przekładają się na wartość RRSO sięgającą nawet ponad 23 tys. proc [5] . Dla tej grupy pożyczek istnieją największe – bo nawet kilkunastokrotne – różnice pomiędzy deklarowaną wysokością RRSO a jej faktyczną wysokością. Rzeczywista RRSO dla tzw. „tygodniówek” była w pierwszej połowie 2012 r. znacząco niższa i wahała się w granicach 270-1150 proc. Oznaczało to nawet dziesięciokrotnie wyższą wartość w stosunku do wielkości RRSO deklarowanych przez pożyczkodawców. W grupie pożyczek spłacanych w ratach miesięcznych wysokość RRSO była relatywnie najniższa i najczęściej nie przekraczała 240 proc.

Koszty odstąpienia od umowy.

Pożyczkodawcy przysługuje prawo do odstąpienia od umowy w terminie 14 dni od jej zawarcia. Nie jest przy tym obowiązany podawać powodu swej decyzji. W przypadku odstąpienia od umowy jedynym kosztem dla pożyczkobiorcy mogą być odsetki za okres od dnia przekazania kwoty kredytu do dnia jego spłaty. Niedopuszczalne jest jednakże żądanie zapłaty przez pożyczkodawcę innych dodatkowych kosztów [6] .

Innym naruszeniem obowiązujących przepisów jest wprowadzanie niekiedy do umowy przez firmy pożyczkowe zapisu uzależniającego skuteczność odstąpienia od umowy pożyczki od zwrotu kwoty pożyczki i odsetek. Jak wskazuje ustawa o kredycie konsumenckim, zwrot kwoty pożyczki wraz z odsetkami powinien nastąpić nie później niż w terminie 30 dni po dokonaniu odstąpienia. Co ważne, odstąpienie od umowy ma moc wsteczną i powoduje powrót do stanu, jaki istniał przed jej zawarciem, a nie jedynie wygaśnięcie umowy (jak chcieliby niektórzy pożyczkodawcy). Oznacza to zarazem, że niezapłacenie przez pożyczkobiorcę (mimo nałożonego prawem obowiązku) kwoty pożyczki i odsetek we wskazanym terminie 30 dni nie daje pożyczkodawcy uprawnienia do przywrócenia ważności umowy [7] .

Wcześniejsza spłata pożyczki.

Pożyczkodawca ma także prawo do wcześniejszej spłaty pożyczki. Może być zobowiązany do zapłaty prowizji (pod warunkiem wprowadzenia odpowiedniego zapisu do umowy o pożyczkę), jednakże przy zaistnieniu następujących przesłanek:

1) spłata pożyczki przypada na okres, w którym stopa oprocentowania pożyczki jest stała;
2) kwota spłacanej przed terminem pożyczki jest wyższa niż trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw [8] .

Wysokość prowizji jest limitowana w zależności od:

1) czasu pozostałego do całkowitej spłaty zobowiązania w sposób następujący:
- jeżeli ten okres przekracza 12 miesięcy, wysokość prowizji nie może być wyższa niż 1 proc.,
- jeżeli ten okres nie przekracza 12 miesięcy, wysokość prowizji nie może być wyższa niż 0,5 proc. [9] ;
2) wysokości odsetek, które pożyczkodawca powinien zgodnie z umową zapłacić w okresie pomiędzy wcześniejszą spłatą pożyczki a terminem spłaty przewidzianym w umowie;
3) bezpośrednich kosztów pożyczkodawcy związanych z wcześniejszą spłatą pożyczki.

Jednocześnie niedopuszczalne jest w świetle obowiązujących przepisów prawnych uzależnianie możliwości wcześniejszej spłaty pożyczki od uprzedniego poinformowania pożyczkodawcy o takim zamiarze [10] .

Zmiana postanowień umowy.

Firmy pożyczkowe niekiedy nadają sobie uprawnienia do zmiany postanowień umowy w sposób, który narusza interesy pożyczkobiorców. Przesłanki zmiany postanowień umowy są definiowane mało precyzyjnie i odwołują się do zmian wskaźników ekonomicznych podlegających nieustannym fluktuacjom, takich jak wskaźnik inflacji, zmian w zakresie cen energii elektrycznej, taryf pocztowych, telekomunikacyjnych lub rozliczeń międzybankowych, lub też tak nieprecyzyjnych określeń, jak zmiany w środowisku konkurencji [11] . Niekiedy pożyczkodawca w ogóle nie wskazuje przesłanek zmiany postanowień umowy, przypisując sobie takie uprawnienie w sposób arbitralny [12] .

Naruszenia obowiązków informacyjnych przez pożyczkodawców.

Pożyczkobiorcy mogą spotkać się z następującymi przejawami naruszeń obowiązków informacyjnych:

– brakiem informacji o stopie oprocentowania kredytu oraz warunkach jej zmiany;
– brakiem informacji o wysokości RRSO i całkowitej kwoty do zapłaty;
– brakiem informacji o kolejności zaliczania rat kredytu na poczet należności kredytodawcy;
– brakiem informacji o innych kosztach kredytu;
– brakiem informacji o wysokości odsetek od zadłużenia przeterminowanego;
– brakiem wskazania odsetek należnych w stosunku dziennym przy odstąpieniu od umowy.

Brak informacji o stopie oprocentowania kredytu oraz warunkach jej zmiany.
Ustawa o kredycie konsumenckim nakłada obowiązek podania stopy oprocentowania kredytu oraz warunków jej zmiany. Tymczasem niektórzy pożyczkodawcy wskazują jedynie sposób wyliczenia stopy oprocentowania pożyczki, co nie spełnia wymogów umowy [13] .

Brak informacji o wysokości RRSO i całkowitej kwoty do zapłaty.
Niekiedy pożyczkodawcy nie dają możliwości porównania konsumentom rzeczywistych kosztów związanych z daną pożyczką, ponieważ informacje o wysokości RRSO są podawane w sposób błędny. Dzieje się tak najczęściej wówczas, gdy w obliczaniu RRSO nie są uwzględniane całkowite koszty związane z pożyczką.

Brak informacji o kolejności zaliczania rat kredytu na poczet należności kredytodawcy.
W umowie o pożyczkę pożyczkodawca powinien określić kolejność rozdysponowania pieniędzy wpłaconych przez pożyczkobiorcę na poczet spłaty kredytu pomiędzy poszczególne jego elementy: raty kapitału, odsetki, odsetki karne, opłaty itd. Praktyka pokazuje, że w wielu przypadkach te kwestie nie są precyzyjnie uregulowane [14] bądź też nie ma żadnych zapisów w tym zakresie w umowach o pożyczkę. Brak odpowiednich regulacji pozostawia dużą dowolność decyzyjną w gestii pożyczkodawcy. Sytuacja komplikuje się także, gdy jedna umowa reguluje kilka pożyczek/kredytów, czego wyrazem jest następujący zapis: „W przypadku, gdy Kredytobiorca dokonuje zbiorczych wypłat Kredytodawca zaspokajać będzie swoje roszczenia w kolejności wypłacanych kredytów, czyli najpierw zostaną rozliczone wszelkie zaległości z umowy kredytu, która była wypłacona pierwsza, a gdy starczy środków pieniężnych rozliczane będą dalsze kredyty. W przypadku wypłaty kilku kredytów równocześnie w celu dokonania rozliczeń zostaną one ponumerowane”.

Brak informacji o innych kosztach pożyczki.
Jak zostało to już wcześniej podkreślone, znaczącym kosztem pożyczki są dodatkowe – poza oprocentowaniem – opłaty, które pożyczkobiorca może być zobowiązany ponieść. Podstawowym naruszeniem ze strony pożyczkodawców jest nieinformowanie o takich dodatkowych kosztach, ich wysokości oraz warunkach ich zmiany (w domyśle na bardziej niekorzystne dla pożyczkobiorcy). W umowie o pożyczkę stosowanej przez jedną z firm pożyczkowych znajduje się zapis, że w przypadku zaległości w spłacie pożyczki nastąpi wizyta terenowa windykatora wynajętego z firmy zewnętrznej, a jej koszt będzie odpowiadał rzeczywistym nakładom poniesionym w związku z tymi działaniami przez pożyczkodawcę. Zastosowanie sformułowań tego rodzaju nie daje pożyczkobiorcy żadnej wiedzy o możliwych kosztach takich działań, a idąc dalej – rzetelnej kalkulacji kosztów obsługi pożyczki.

Brak informacji o wysokości odsetek od zadłużenia przeterminowanego.
Dość powszechnym zaniechaniem informacyjnym pożyczkodawców jest brak określania wysokości odsetek od zadłużenia przeterminowanego, a jedynie wskazywanie sposobu wyliczenia stopy oprocentowania od takiego zadłużenia [15] .

Brak wskazania odsetek należnych w stosunku dziennym przy odstąpieniu od umowy.
Wcześniej wskazywano na przysługujące pożyczkobiorcy prawo do odstąpienia od umowy bez konieczności ponoszenia żadnych dodatkowych kosztów związanych w tą rezygnacją, poza kosztami odsetek za okres od wypłaty do spłaty pożyczki. Duża część firm pożyczkowych działających na polskim rynku nie spełnia podstawowego obowiązku informacyjnego nałożonego przez ustawodawcę, który nakazuje podawanie dziennej wysokości odsetek (poprzez wskazanie konkretnej kwoty) należnych do zapłaty w przypadku odstąpienia od umowy.

Wprowadzające w błąd praktyki związane z przekazem reklamowym.

Firmy pożyczkowe reklamują się w bardzo różny sposób, wykorzystując w tym celu dostępne media (telewizję, radio, prasę, Internet, telegazetę) i nośniki informacji (billboardy, ulotki, plakaty). Przez ostatnich kilka miesięcy reklama stała się wyraźnie intensywniejsza, co wiązało się z wejściem na polski rynek kilku nowych graczy o kapitale zagranicznym działających w skali międzynarodowej. Przekazy reklamowe mają na celu zarówno budowanie wizerunku, jak i promowanie konkretnych ofert pożyczek.

Badania przeprowadzone przez UOKiK i opublikowane w raporcie z 2013 r. zatytułowanym „Reklama parabanków. Raport z kontroli reklam pozabankowych instytucji finansowych oferujących pożyczki konsumentom”, wskazują na szereg nieprawidłowości w tym zakresie mających charakter nieuczciwych praktyk rynkowych [16] . Stwierdzone przypadki stosowania przez firmy pożyczkowe nieuczciwych praktyk rynkowych polegały najczęściej na wprowadzaniu konsumentów w błąd poprzez podejmowanie określonych działań (czynne wprowadzanie w błąd) bądź zaniechanie działań (bierne wprowadzanie w błąd).

Reklamy wskazujące na wyjątkowość oferty.

Taki charakter mają reklamy posługujące się przekazem typu: „najniższe koszty pożyczek w Polsce”, „najtańsi na rynku”, „najtańsza oferta pożyczek pozabankowych na rynku”. Jak jednak wykazała przeprowadzona przez UOKiK kontrola, żaden z pożyczkodawców wykorzystujących w swoich przekazach reklamowych sformułowania tego rodzaju nie przedstawił wiarygodnego uzasadnienia dla ich stosowania.

Reklamy wprowadzające w błąd, co do wysokości kosztów.

Za takie należy uznać reklamy zawierające następujące sformułowania: „pierwsza szybka pożyczka bez dodatkowych opłat”, „BEZ opłat wstępnych!!!”, „bez prowizji i bez opłat wstępnych lub bez opłat wstępnych”. Każda z tych ofert wprowadzała konsumenta w błąd, sugerując mu niepobieranie opłat, które w przypadku pożyczek stanowią decydujący czynnik kosztotwórczy.

Innego rodzaju nieprawidłowością jest utrudnianie prawidłowej oceny przez konsumenta warunków oferowanej pożyczki poprzez stosowanie w przekazach reklamowych bardzo małej i nieczytelnej czcionki.

Wreszcie w błąd mogą wprowadzać nieprawidłowe wyliczenia, co do wysokości RRSO lub całkowitej kwoty do zapłaty.

Reklamy wskazujące na odstąpienie od oceny ryzyka kredytowego.

Z uwagi na profil klienta firm pożyczkowych, który w wielu przypadkach nie ma szans uzyskać kredytu w banku, sugerowanie mu bezwarunkowego udzielenia pożyczki jest działaniem wprowadzającym go w błąd.