Fundusze pożyczkowe jako element systemu finansowego.
Istotnym elementem systemu finansowego w Polsce, uzupełniającym ofertę sektora bankowego, stały się w ostatnim dziesięcioleciu fundusze pożyczkowe. Ich pozytywne oddziaływanie jest dobrze widoczne szczególnie w warunkach kryzysu gospodarczego, który spowodował zaostrzenie polityki kredytowej banków. To właśnie kryzys sprawił, że szczególnego znaczenia nabierają alternatywne formy zewnętrznego wsparcia rozwoju przedsiębiorstw, pochodzące spoza sektora bankowego, a wśród nich fundusze pożyczkowe finansowane głównie ze źródeł publicznych. W okresie spowolnienia gospodarczego i ograniczenia innych form finansowania zewnętrznego, fundusze pożyczkowe często stają się jedynym źródłem wsparcia finansowego małych firm.
Ich rola wydaje się być wyjątkowo istotna dla mikro firm oraz osób rozpoczynających działalność gospodarczą, które najczęściej nie posiadają historii kredytowej oraz majątku zabezpieczającego kredyt. O ile oferta firm pożyczkowych wypełnia lukę systemu bankowego w stosunku do klientów indywidualnych, o tyle fundusze pożyczkowe trafiają ze swoją ofertą do sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Fundusze pożyczkowe ułatwiają mniejszym firmom dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania poprzez stosowanie uproszczonych procedur uzyskania pożyczki, niższych wymogów w zakresie wkładu własnego - w przypadku finansowania wydatków inwestycyjnych - i bardziej elastycznych form zabezpieczenia spłaty pożyczki.
Warunki udzielania pożyczek przez fundusze pożyczkowe.
Fundusze pożyczkowe udzielają pożyczek w oparciu o określony standard świadczenia usług pożyczkowych. Jasno też definiują profil pożyczkobiorcy. I tak, o pożyczkę może starać się przedsiębiorca, który:
- spełnia kryterium firmy sektora małych i średnich przedsiębiorstw, co oznacza, że zatrudnia rocznie średnio nie więcej niż 250 pracowników lub prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą;
- posiada siedzibę i prowadzi podstawową działalność na terenie działania funduszu pożyczkowego, o środki którego występuje;
- prowadzi działalność od co najmniej 3 miesięcy;
- ma sprecyzowany cel przeznaczenia środków, o które się ubiega i we wniosku o pożyczkę potrafi uzasadnić, że osiągnięcie celu jest prawdopodobne;
- nie działa w sektorze rolniczym, zbrojeniowym oraz nie prowadzi działalności przemysłowej określanej jako szkodliwa dla środowiska czy powszechnie uznawanej za nieetyczną.
Pożyczka może być udzielona na cele inwestycyjne lub obrotowe w wysokości nieprzekraczającej kwoty 120 000 zł na jeden cel. Okres jej spłaty nie będzie dłuższy niż 36 miesięcy od momentu podpisania umowy, a w wyjątkowych przypadkach może być rozłożony nawet na 60 miesięcy. Dla wielu pożyczkobiorców ciekawą opcją może być uzyskanie 6-miesięcznej karencji w spłacie pożyczki. Przerwa w spłacie pozwoli „rozkręcić” działalność, na którą uzyskano pożyczkę i przesunąć w czasie spłatę kapitału, gdy widoczne już będą namacalne korzyści związane z wykorzystaniem pożyczki, np. w postaci uruchomienia produkcji czy też pojawienia się efektów akcji promocyjnej. Pożyczkobiorca zobowiązany jest zapewnić minimalny wkład własny w wysokości 20 proc. wartości przedsięwzięcia, o sfinansowanie którego ubiega się. Koszty związane z oprocentowaniem pożyczki uzależnione są od procentowych stóp rynkowych i nie mogą być niższe niż stopa referencyjna, która jest ustalana zgodnie z metodologią określoną w Komunikacie Komisji Europejskiej. Kosztem dla pożyczkobiorcy jest również opłata manipulacyjna pobierana od przyznanej pożyczki, której wysokość jest ustalana w zależności od branży działalności i stopnia ryzyka. Dla pożyczkodawcy zabezpieczeniem pożyczki jest każdorazowo weksel in blanco oraz inna, indywidualnie ustalona forma zabezpieczenia, np. hipoteka, przewłaszczenie, poręczenie funduszu poręczeniowego lub osoby trzeciej.
Fundusze pożyczkowe w Unii Europejskiej.
Fundusze pożyczkowe, jako instrument finansowania rozwoju małych firm, są w Unii Europejskiej stosunkowo mało spopularyzowane i relatywnie młode. Ich dynamiczny rozwój został zapoczątkowany w drugiej połowie lat 90. i trwa nieprzerwanie do chwili obecnej. W ostatnich latach tematyka funkcjonowania funduszy pożyczkowych zaczyna budzić coraz większe zainteresowanie i jest coraz powszechniej poruszana, czego wyrazem jest wydany w 2007 roku Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, zatytułowany „Europejska inicjatywa na rzecz rozwoju mikrokredytów dla wsparcia wzrostu gospodarczego i zatrudnienia” [1] . Wskazano w nim m.in. na konieczność poprawy otoczenia prawnego i instytucjonalnego, promowania upowszechniania najlepszych praktyk oraz zapewnienia dodatkowego kapitału finansowego dla instytucji mikrokredytowych.
Szeregu interesujących informacji na temat funkcjonowania sieci funduszy pożyczkowych w Europie dostarcza opublikowany w 2008 roku przez European Microfinance Network raport pt. „Overview of the Microcredit Sector in the European Union 2006-2007” [2] . Wynika z niego, iż średnia wartość mikropożyczki [3] wyniosła w 2007 roku 11 tys. euro. Pożyczek o najniższej przeciętnej wartości - wśród krajów włączonych do badania - udzielały fundusze pożyczkowe w Polsce, zaś kwotowo najwyższych – na Węgrzech (ponad 20 tys. euro). Pod względem typu organizacji dominują organizacje pozarządowe (28 proc.) i fundacje (26 proc.), a w dalszej kolejności są to: organizacje rządowe (17 proc.) i pozabankowe instytucje finansowe (9 proc.). Co ciekawe, aż 43 proc. analizowanych funduszy pożyczkowych w Europie udzielało pożyczek bez żadnych zabezpieczeń. W Polsce postępowanie to nie jest praktykowane. W przypadku niektórych krajów widać też wyraźne preferencje w kierunku udzielania pożyczek grupom społecznym uznawanym za dyskryminowane na rynku pracy, np. imigrantom, mniejszościom narodowym, osobom niepełnosprawnym, kobietom, itd.
Charakterystyka funduszy pożyczkowych w Polsce.
Sieć funduszy pożyczkowych rozwija się w Polsce od początku lat 90. Pierwsze fundusze pożyczkowe powstały w 1992 roku, a kulminacyjnym momentem ich rozwoju był rok 1996, kiedy to powstało 18 funduszy pożyczkowych. Znaczący wzrost liczby funduszy pożyczkowych dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz ich kapitałów pożyczkowych nastąpił ponadto w latach 2002-2005 w wyniku realizacji rządowego programu „Kapitał dla przedsiębiorczych”. Powstało wówczas 21 nowych funduszy pożyczkowych. Proces powstawania funduszy pożyczkowych został w ostatnim okresie zahamowany – w ciągu ostatnich trzech lat nie powstał żaden nowy fundusz pożyczkowy. Według danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych, w 2011 roku w Polsce działalność pożyczkową prowadziło 69 funduszy pożyczkowych [4] . Działają one w różnych formach prawnych, mają zróżnicowane kapitały i zasięg działalności. Niemal połowa funduszy prowadzi swoją działalność w różnych lokalizacjach, tworząc oddziały terenowe. Na taki krok najczęściej zdecydowały się fundusze o dłuższym rodowodzie i dysponujące większym, przekraczającym 10 mln zł, kapitałem pożyczkowym. W większości przypadków fundusze pożyczkowe uruchamiają jeden dodatkowy oddział.
Według stanu na koniec 2011 roku, fundusze pożyczkowe w Polsce dysponowały kapitałem pożyczkowym o łącznej wartości 1 647,6 mln zł [5] , co - w porównaniu z 2008 rokiem, kiedy to ich wartość wynosiła 946,4 mln zł [6] - oznacza wzrost o 74 proc. w okresie 3 lat. Powyższe dane wskazują na kontynuację szybkiego ilościowego wzrostu funduszy pożyczkowych w Polsce z lat 2003-2008, kiedy to wartość kapitału pożyczkowego przyrastała średnio o 31,4 proc. rocznie [7] . Według przewidywań Ministerstwa Gospodarki opublikowanych w 2009 roku w dokumencie „Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2009-2013”, wartość kapitału będącego w dyspozycji funduszy pożyczkowych osiągnie w 2013 roku wielkość 1.823,0 mln zł [8] . Jest duże prawdopodobieństwo, że ta wartość zostanie osiągnięta.
W działalności funduszy pożyczkowych - pomimo dysponowania większymi kapitałami pożyczkowymi - wyraźne jest zahamowanie ich aktywności. O ile w latach 2003-2008 udzielano średniorocznie 21,4 tys. pożyczek, to w 2011 roku było ich jedynie 8,7 tys., choć i tak o 14 proc. więcej w porównaniu z rokiem poprzednim. W dużej mierze wynika to z mniejszej skali finansowania mikroprzedsiębiorstw (77 proc. wartości pożyczek udzielonych tym podmiotom w 2011 roku w porównaniu z 93 proc. w 2010 roku), a zwiększonej – firm małych (wzrost z 6 proc. w 2010 roku do 17 proc. w 2011 roku). Fundusze pożyczkowe zaczynają wyraźnie preferować pożyczanie większych kwot firmom większych rozmiarów, o czym świadczy średnia wartość udzielanych pożyczek. O ile w latach 2005-2008 wartość ta oscylowała w przedziale 14,4-16,5 tys. zł, o tyle w latach 2009-2010 było to już 36,7-38,9 tys. zł, a w ostatnim roku, za który dostępne są dane, tj. w 2011 – 65,5 tys. zł. Ponadto, zdecydowanie zmniejszyła się przeciętna liczba pożyczek obsługiwanych przez fundusze pożyczkowe, z prawie 900 w 2010 roku do 332 w 2011 roku.
O zahamowaniu aktywności funduszy pożyczkowych świadczy również niski poziom wykorzystania środków funduszy pożyczkowych, który - według stanu na koniec 2011 roku - wynosił zaledwie 54,1 proc. Oznacza to jednocześnie, że pozostałe środki będące w dyspozycji tych funduszy „nie pracowały” i były zdeponowane na rachunkach funduszy.
Równie niepokojącym zjawiskiem był niski udział środków pożyczanych tzw. startup’om, czyli firmom znajdującym się we wczesnym stadium rozwoju biznesu (do 1 roku). Do takich firm trafiło zaledwie 15,7 proc. kapitału użyczonego w formie pożyczek przez fundusze pożyczkowe. Oznacza to znaczący spadek w porównaniu z rokiem wcześniejszym, kiedy udział startup’ów był dwukrotnie wyższy.
Najwięcej funduszy pożyczkowych funkcjonuje w województwach: mazowieckim (8), śląskim i warmińsko-mazurskim (po 7), a najmniej – w województwach: lubelskim, opolskim i kujawsko-pomorskim (po 2). Z kolei największe fundusze pożyczkowe, dysponujące kapitałem większym niż 40 mln zł, mają swoje siedziby i obsługują pożyczkobiorców z terenu województw: mazowieckiego, śląskiego i świętokrzyskiego, zaś najmniejsze pod względem kapitału są zlokalizowane w województwach: dolnośląskim, łódzkim i podkarpackim. Najczęściej z pożyczek korzystały firmy z województwa śląskiego (1 320), co stanowiło 15,2 proc. ogółu udzielonych pożyczek, a w dalszej kolejności pożyczkobiorcy z województw: małopolskiego (10,6 proc.), podkarpackiego (10,0 proc.) i zachodniopomorskiego (8,4 proc.). Pod względem wartości udzielonych pożyczek liderem w rankingu województw jest województwo zachodniopomorskie, gdzie trafiło 15,7 proc. ogółu środków.
Analiza struktury pożyczek - według ich przeznaczenia - pokazuje, że kierowane są one głównie na realizację celów inwestycyjnych (62 proc. w ujęciu wartościowym), rzadziej na cele obrotowe (22,3 proc.) i obrotowo-inwestycyjne (15,7 proc.). Pożyczkobiorcy wywodzą się najczęściej z sektora usług (30,3 proc.) i handlu (28,5 proc.), zdecydowanie rzadziej z sektora budownictwa (16,4 proc.) i produkcji (13,1 proc.). Co trzecia pożyczka udzielana jest klientowi, który wcześniej korzystał już z tego źródła finansowania.
Jak wynika z badań przeprowadzonych na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, jednymi z najistotniejszych problemów, na jakie w swojej działalności natrafiają fundusze pożyczkowe działające w Polsce jest brak wystarczającego kapitału, problemy z promocją swojej oferty oraz problemy korzystających z ich usług klientów z odpowiednim zabezpieczeniem pożyczki. Ponadto, wskazywano na problemy biurokratyczne związane z korzystaniem z zewnętrznych dotacji oraz niewystarczające wsparcie ze strony instytucji rządowych [9] .
Jak ocenić efektywność wykorzystania pożyczek z punktu widzenia tworzenia nowych miejsc pracy, które są istotnym wskaźnikiem rozwoju firmy? Otóż, według deklaracji pożyczkobiorców w badaniach przeprowadzonych w 2008 roku, w efekcie wsparcia finansowego te firmy stworzyły 57,8 tys. nowych miejsc pracy. Oznacza to, że wygenerowanie jednego nowego miejsca pracy wymagało zewnętrznego wsparcia finansowego w formie pożyczki w kwocie 48,7 tys. zł [10] . Z punktu widzenia realizacji polityki przedsiębiorczości, efektywność alokacji finansowej w zakresie generowania nowych miejsc pracy jest porównywalna chociażby z aktualnie dostępnym wsparciem finansowym oferowanym w ramach Działania 6.2 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą [11] . Z tą jednakże różnicą, że środki desygnowane przez fundusze pożyczkowe wracają do pożyczkodawców i mogą ponownie zasilać realizację nowych przedsięwzięć gospodarczych, natomiast te oferowane w ramach wsparcia z funduszy strukturalnych stanowią pomoc bezzwrotną, całkowicie konsumowaną przez beneficjentów.
Fundusz Mikro.
Początki działalności Funduszu Mikro datują się na rok 1994. Założycielem Funduszu był Polsko-Amerykański Fundusz Przedsiębiorczości, a głównym celem powołania go do życia było promowanie rozwoju przedsiębiorczości w Polsce poprzez udostępnianie kapitału w formie pożyczek właścicielom mikro i małych firm. Od tego czasu z pożyczek skorzystało 57 000 firm, przeważnie mikro i małych, które zaciągnęły ogółem ponad 130 000 pożyczek na łączną kwotę ponad miliarda złotych. Plasuje to Fundusz w czołówce instytucji tego rodzaju w Europie Środkowo-Wschodniej. Od marca 2008 roku właścicielem Funduszu Mikro jest fundusz private equity FM Holdings S.a.r.l. z siedzibą w Luxemburgu. Skala działalności Funduszu obejmuje terytorium całego kraju. Klienci obsługiwani są w 60 oddziałach zlokalizowanych w placówkach należących do FM Bank.
W ramach Funduszu Mikropożyczek pożyczkobiorcy, którymi mogą być osoby rozpoczynające działalność gospodarczą oraz małe firmy (sklepy, warsztaty produkcyjne) zatrudniające do 10 osób mogą ubiegać się o uzyskanie dofinansowania na rozpoczęcie działalności gospodarczej oraz na rozwój firmy, w tym zakupy inwestycyjne maszyn, urządzeń, wyposażenia, lokalu, remont lokalu, maszyn i urządzeń. Osoby, które prowadzą już działalność mogą ubiegać się o pierwszą pożyczkę w wysokości 50 000 zł, a w przypadku kolejnych pożyczek – nawet do kwoty 150 000 zł. W przypadku dofinansowania na rozpoczęcie działalności gospodarczej ta kwota może wynieść maksymalnie 7 000 zł. Pożyczki mogą być zaciągnięte na okres co najwyżej 3 lat. Zabezpieczeniem spłaty pożyczki może być weksel własny in blanco, poręczenie osoby trzeciej oraz – dodatkowo - przewłaszczenie na zabezpieczenie, hipoteka, cesja pakietu ubezpieczenia na życie pożyczkobiorcy lub inne zaproponowane przez pożyczkobiorcę.
Inicjatywa Mikro.
Innym funduszem pożyczkowym o relatywnie długiej historii prowadzenia działalności w Polsce jest Inicjatywa Mikro, uruchomiona z środków przyznanych Polsce przez rząd USA, a obecnie współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego oraz Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju.
Podobnie jak Fundusz Mikro, za podstawowy cel działalności stawia sobie rozwój przedsiębiorczości poprzez zwiększenie dostępności do środków finansowych dla mikro i małych firm. Działalność Inicjatywy Mikro trafia głównie w potrzeby tych firm niewielkich rozmiarów, które są dla banków niewiarygodne z uwagi na brak wymaganych zabezpieczeń lub krótki okres działalności na rynku, lub nie interesujące z uwagi na relatywnie niewielkie kwoty udzielanych pożyczek. Od początku swej działalności do końca 2011 r. Inicjatywa Mikro udzieliła pożyczek na łączną kwotę 84,7 miliona zł. Niemal połowa pożyczek jest przeznaczanych na cele obrotowe pożyczkobiorcy, 29% na cele inwestycyjne, a 26% na cele mieszane – inwestycyjno-obrotowe. Średnia kwota pożyczki udzielonej pożyczki wynosiła ok. 15 tys. zł.
W grudniu 2012 r. Inicjatywa Mikro podpisała umowę z Bankiem Gospodarstwa Krajowego na realizację projektu „Reporęczenia i pożyczki szansą na zwiększenie finansowania zewnętrznego MSP. Instrumenty wsparcia funduszy poręczeniowych i pożyczkowych w Polsce Wschodniej” finansowanego w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007 – 2013. W ramach tego projektu na terenie województw warmińsko–mazurskiego, podlaskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego i lubelskiego udostępniono produkt „Pożyczka Szansa”, który oferuje pożyczki w kwocie do 300 tys. zł na okres 5 lat. Warto ponadto wspomnieć o innym produkcie „Pożyczka Na Start” kierowanym do firm prowadzących działalność krócej niż 12 miesięcy. W tym przypadku pożyczka udzielana jest na okres maksymalnie 24 miesięcy na kwotę nie większą niż 20 tys. zł.
Istotnym elementem systemu finansowego w Polsce, uzupełniającym ofertę sektora bankowego, stały się w ostatnim dziesięcioleciu fundusze pożyczkowe. Ich pozytywne oddziaływanie jest dobrze widoczne szczególnie w warunkach kryzysu gospodarczego, który spowodował zaostrzenie polityki kredytowej banków. To właśnie kryzys sprawił, że szczególnego znaczenia nabierają alternatywne formy zewnętrznego wsparcia rozwoju przedsiębiorstw, pochodzące spoza sektora bankowego, a wśród nich fundusze pożyczkowe finansowane głównie ze źródeł publicznych. W okresie spowolnienia gospodarczego i ograniczenia innych form finansowania zewnętrznego, fundusze pożyczkowe często stają się jedynym źródłem wsparcia finansowego małych firm.
Ich rola wydaje się być wyjątkowo istotna dla mikro firm oraz osób rozpoczynających działalność gospodarczą, które najczęściej nie posiadają historii kredytowej oraz majątku zabezpieczającego kredyt. O ile oferta firm pożyczkowych wypełnia lukę systemu bankowego w stosunku do klientów indywidualnych, o tyle fundusze pożyczkowe trafiają ze swoją ofertą do sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Fundusze pożyczkowe ułatwiają mniejszym firmom dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania poprzez stosowanie uproszczonych procedur uzyskania pożyczki, niższych wymogów w zakresie wkładu własnego - w przypadku finansowania wydatków inwestycyjnych - i bardziej elastycznych form zabezpieczenia spłaty pożyczki.
Warunki udzielania pożyczek przez fundusze pożyczkowe.
Fundusze pożyczkowe udzielają pożyczek w oparciu o określony standard świadczenia usług pożyczkowych. Jasno też definiują profil pożyczkobiorcy. I tak, o pożyczkę może starać się przedsiębiorca, który:
- spełnia kryterium firmy sektora małych i średnich przedsiębiorstw, co oznacza, że zatrudnia rocznie średnio nie więcej niż 250 pracowników lub prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą;
- posiada siedzibę i prowadzi podstawową działalność na terenie działania funduszu pożyczkowego, o środki którego występuje;
- prowadzi działalność od co najmniej 3 miesięcy;
- ma sprecyzowany cel przeznaczenia środków, o które się ubiega i we wniosku o pożyczkę potrafi uzasadnić, że osiągnięcie celu jest prawdopodobne;
- nie działa w sektorze rolniczym, zbrojeniowym oraz nie prowadzi działalności przemysłowej określanej jako szkodliwa dla środowiska czy powszechnie uznawanej za nieetyczną.
Pożyczka może być udzielona na cele inwestycyjne lub obrotowe w wysokości nieprzekraczającej kwoty 120 000 zł na jeden cel. Okres jej spłaty nie będzie dłuższy niż 36 miesięcy od momentu podpisania umowy, a w wyjątkowych przypadkach może być rozłożony nawet na 60 miesięcy. Dla wielu pożyczkobiorców ciekawą opcją może być uzyskanie 6-miesięcznej karencji w spłacie pożyczki. Przerwa w spłacie pozwoli „rozkręcić” działalność, na którą uzyskano pożyczkę i przesunąć w czasie spłatę kapitału, gdy widoczne już będą namacalne korzyści związane z wykorzystaniem pożyczki, np. w postaci uruchomienia produkcji czy też pojawienia się efektów akcji promocyjnej. Pożyczkobiorca zobowiązany jest zapewnić minimalny wkład własny w wysokości 20 proc. wartości przedsięwzięcia, o sfinansowanie którego ubiega się. Koszty związane z oprocentowaniem pożyczki uzależnione są od procentowych stóp rynkowych i nie mogą być niższe niż stopa referencyjna, która jest ustalana zgodnie z metodologią określoną w Komunikacie Komisji Europejskiej. Kosztem dla pożyczkobiorcy jest również opłata manipulacyjna pobierana od przyznanej pożyczki, której wysokość jest ustalana w zależności od branży działalności i stopnia ryzyka. Dla pożyczkodawcy zabezpieczeniem pożyczki jest każdorazowo weksel in blanco oraz inna, indywidualnie ustalona forma zabezpieczenia, np. hipoteka, przewłaszczenie, poręczenie funduszu poręczeniowego lub osoby trzeciej.
Fundusze pożyczkowe w Unii Europejskiej.
Fundusze pożyczkowe, jako instrument finansowania rozwoju małych firm, są w Unii Europejskiej stosunkowo mało spopularyzowane i relatywnie młode. Ich dynamiczny rozwój został zapoczątkowany w drugiej połowie lat 90. i trwa nieprzerwanie do chwili obecnej. W ostatnich latach tematyka funkcjonowania funduszy pożyczkowych zaczyna budzić coraz większe zainteresowanie i jest coraz powszechniej poruszana, czego wyrazem jest wydany w 2007 roku Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, zatytułowany „Europejska inicjatywa na rzecz rozwoju mikrokredytów dla wsparcia wzrostu gospodarczego i zatrudnienia” [1] . Wskazano w nim m.in. na konieczność poprawy otoczenia prawnego i instytucjonalnego, promowania upowszechniania najlepszych praktyk oraz zapewnienia dodatkowego kapitału finansowego dla instytucji mikrokredytowych.
Szeregu interesujących informacji na temat funkcjonowania sieci funduszy pożyczkowych w Europie dostarcza opublikowany w 2008 roku przez European Microfinance Network raport pt. „Overview of the Microcredit Sector in the European Union 2006-2007” [2] . Wynika z niego, iż średnia wartość mikropożyczki [3] wyniosła w 2007 roku 11 tys. euro. Pożyczek o najniższej przeciętnej wartości - wśród krajów włączonych do badania - udzielały fundusze pożyczkowe w Polsce, zaś kwotowo najwyższych – na Węgrzech (ponad 20 tys. euro). Pod względem typu organizacji dominują organizacje pozarządowe (28 proc.) i fundacje (26 proc.), a w dalszej kolejności są to: organizacje rządowe (17 proc.) i pozabankowe instytucje finansowe (9 proc.). Co ciekawe, aż 43 proc. analizowanych funduszy pożyczkowych w Europie udzielało pożyczek bez żadnych zabezpieczeń. W Polsce postępowanie to nie jest praktykowane. W przypadku niektórych krajów widać też wyraźne preferencje w kierunku udzielania pożyczek grupom społecznym uznawanym za dyskryminowane na rynku pracy, np. imigrantom, mniejszościom narodowym, osobom niepełnosprawnym, kobietom, itd.
Charakterystyka funduszy pożyczkowych w Polsce.
Sieć funduszy pożyczkowych rozwija się w Polsce od początku lat 90. Pierwsze fundusze pożyczkowe powstały w 1992 roku, a kulminacyjnym momentem ich rozwoju był rok 1996, kiedy to powstało 18 funduszy pożyczkowych. Znaczący wzrost liczby funduszy pożyczkowych dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz ich kapitałów pożyczkowych nastąpił ponadto w latach 2002-2005 w wyniku realizacji rządowego programu „Kapitał dla przedsiębiorczych”. Powstało wówczas 21 nowych funduszy pożyczkowych. Proces powstawania funduszy pożyczkowych został w ostatnim okresie zahamowany – w ciągu ostatnich trzech lat nie powstał żaden nowy fundusz pożyczkowy. Według danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych, w 2011 roku w Polsce działalność pożyczkową prowadziło 69 funduszy pożyczkowych [4] . Działają one w różnych formach prawnych, mają zróżnicowane kapitały i zasięg działalności. Niemal połowa funduszy prowadzi swoją działalność w różnych lokalizacjach, tworząc oddziały terenowe. Na taki krok najczęściej zdecydowały się fundusze o dłuższym rodowodzie i dysponujące większym, przekraczającym 10 mln zł, kapitałem pożyczkowym. W większości przypadków fundusze pożyczkowe uruchamiają jeden dodatkowy oddział.
Według stanu na koniec 2011 roku, fundusze pożyczkowe w Polsce dysponowały kapitałem pożyczkowym o łącznej wartości 1 647,6 mln zł [5] , co - w porównaniu z 2008 rokiem, kiedy to ich wartość wynosiła 946,4 mln zł [6] - oznacza wzrost o 74 proc. w okresie 3 lat. Powyższe dane wskazują na kontynuację szybkiego ilościowego wzrostu funduszy pożyczkowych w Polsce z lat 2003-2008, kiedy to wartość kapitału pożyczkowego przyrastała średnio o 31,4 proc. rocznie [7] . Według przewidywań Ministerstwa Gospodarki opublikowanych w 2009 roku w dokumencie „Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2009-2013”, wartość kapitału będącego w dyspozycji funduszy pożyczkowych osiągnie w 2013 roku wielkość 1.823,0 mln zł [8] . Jest duże prawdopodobieństwo, że ta wartość zostanie osiągnięta.
W działalności funduszy pożyczkowych - pomimo dysponowania większymi kapitałami pożyczkowymi - wyraźne jest zahamowanie ich aktywności. O ile w latach 2003-2008 udzielano średniorocznie 21,4 tys. pożyczek, to w 2011 roku było ich jedynie 8,7 tys., choć i tak o 14 proc. więcej w porównaniu z rokiem poprzednim. W dużej mierze wynika to z mniejszej skali finansowania mikroprzedsiębiorstw (77 proc. wartości pożyczek udzielonych tym podmiotom w 2011 roku w porównaniu z 93 proc. w 2010 roku), a zwiększonej – firm małych (wzrost z 6 proc. w 2010 roku do 17 proc. w 2011 roku). Fundusze pożyczkowe zaczynają wyraźnie preferować pożyczanie większych kwot firmom większych rozmiarów, o czym świadczy średnia wartość udzielanych pożyczek. O ile w latach 2005-2008 wartość ta oscylowała w przedziale 14,4-16,5 tys. zł, o tyle w latach 2009-2010 było to już 36,7-38,9 tys. zł, a w ostatnim roku, za który dostępne są dane, tj. w 2011 – 65,5 tys. zł. Ponadto, zdecydowanie zmniejszyła się przeciętna liczba pożyczek obsługiwanych przez fundusze pożyczkowe, z prawie 900 w 2010 roku do 332 w 2011 roku.
O zahamowaniu aktywności funduszy pożyczkowych świadczy również niski poziom wykorzystania środków funduszy pożyczkowych, który - według stanu na koniec 2011 roku - wynosił zaledwie 54,1 proc. Oznacza to jednocześnie, że pozostałe środki będące w dyspozycji tych funduszy „nie pracowały” i były zdeponowane na rachunkach funduszy.
Równie niepokojącym zjawiskiem był niski udział środków pożyczanych tzw. startup’om, czyli firmom znajdującym się we wczesnym stadium rozwoju biznesu (do 1 roku). Do takich firm trafiło zaledwie 15,7 proc. kapitału użyczonego w formie pożyczek przez fundusze pożyczkowe. Oznacza to znaczący spadek w porównaniu z rokiem wcześniejszym, kiedy udział startup’ów był dwukrotnie wyższy.
Najwięcej funduszy pożyczkowych funkcjonuje w województwach: mazowieckim (8), śląskim i warmińsko-mazurskim (po 7), a najmniej – w województwach: lubelskim, opolskim i kujawsko-pomorskim (po 2). Z kolei największe fundusze pożyczkowe, dysponujące kapitałem większym niż 40 mln zł, mają swoje siedziby i obsługują pożyczkobiorców z terenu województw: mazowieckiego, śląskiego i świętokrzyskiego, zaś najmniejsze pod względem kapitału są zlokalizowane w województwach: dolnośląskim, łódzkim i podkarpackim. Najczęściej z pożyczek korzystały firmy z województwa śląskiego (1 320), co stanowiło 15,2 proc. ogółu udzielonych pożyczek, a w dalszej kolejności pożyczkobiorcy z województw: małopolskiego (10,6 proc.), podkarpackiego (10,0 proc.) i zachodniopomorskiego (8,4 proc.). Pod względem wartości udzielonych pożyczek liderem w rankingu województw jest województwo zachodniopomorskie, gdzie trafiło 15,7 proc. ogółu środków.
Analiza struktury pożyczek - według ich przeznaczenia - pokazuje, że kierowane są one głównie na realizację celów inwestycyjnych (62 proc. w ujęciu wartościowym), rzadziej na cele obrotowe (22,3 proc.) i obrotowo-inwestycyjne (15,7 proc.). Pożyczkobiorcy wywodzą się najczęściej z sektora usług (30,3 proc.) i handlu (28,5 proc.), zdecydowanie rzadziej z sektora budownictwa (16,4 proc.) i produkcji (13,1 proc.). Co trzecia pożyczka udzielana jest klientowi, który wcześniej korzystał już z tego źródła finansowania.
Jak wynika z badań przeprowadzonych na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, jednymi z najistotniejszych problemów, na jakie w swojej działalności natrafiają fundusze pożyczkowe działające w Polsce jest brak wystarczającego kapitału, problemy z promocją swojej oferty oraz problemy korzystających z ich usług klientów z odpowiednim zabezpieczeniem pożyczki. Ponadto, wskazywano na problemy biurokratyczne związane z korzystaniem z zewnętrznych dotacji oraz niewystarczające wsparcie ze strony instytucji rządowych [9] .
Jak ocenić efektywność wykorzystania pożyczek z punktu widzenia tworzenia nowych miejsc pracy, które są istotnym wskaźnikiem rozwoju firmy? Otóż, według deklaracji pożyczkobiorców w badaniach przeprowadzonych w 2008 roku, w efekcie wsparcia finansowego te firmy stworzyły 57,8 tys. nowych miejsc pracy. Oznacza to, że wygenerowanie jednego nowego miejsca pracy wymagało zewnętrznego wsparcia finansowego w formie pożyczki w kwocie 48,7 tys. zł [10] . Z punktu widzenia realizacji polityki przedsiębiorczości, efektywność alokacji finansowej w zakresie generowania nowych miejsc pracy jest porównywalna chociażby z aktualnie dostępnym wsparciem finansowym oferowanym w ramach Działania 6.2 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą [11] . Z tą jednakże różnicą, że środki desygnowane przez fundusze pożyczkowe wracają do pożyczkodawców i mogą ponownie zasilać realizację nowych przedsięwzięć gospodarczych, natomiast te oferowane w ramach wsparcia z funduszy strukturalnych stanowią pomoc bezzwrotną, całkowicie konsumowaną przez beneficjentów.
Fundusz Mikro.
Początki działalności Funduszu Mikro datują się na rok 1994. Założycielem Funduszu był Polsko-Amerykański Fundusz Przedsiębiorczości, a głównym celem powołania go do życia było promowanie rozwoju przedsiębiorczości w Polsce poprzez udostępnianie kapitału w formie pożyczek właścicielom mikro i małych firm. Od tego czasu z pożyczek skorzystało 57 000 firm, przeważnie mikro i małych, które zaciągnęły ogółem ponad 130 000 pożyczek na łączną kwotę ponad miliarda złotych. Plasuje to Fundusz w czołówce instytucji tego rodzaju w Europie Środkowo-Wschodniej. Od marca 2008 roku właścicielem Funduszu Mikro jest fundusz private equity FM Holdings S.a.r.l. z siedzibą w Luxemburgu. Skala działalności Funduszu obejmuje terytorium całego kraju. Klienci obsługiwani są w 60 oddziałach zlokalizowanych w placówkach należących do FM Bank.
W ramach Funduszu Mikropożyczek pożyczkobiorcy, którymi mogą być osoby rozpoczynające działalność gospodarczą oraz małe firmy (sklepy, warsztaty produkcyjne) zatrudniające do 10 osób mogą ubiegać się o uzyskanie dofinansowania na rozpoczęcie działalności gospodarczej oraz na rozwój firmy, w tym zakupy inwestycyjne maszyn, urządzeń, wyposażenia, lokalu, remont lokalu, maszyn i urządzeń. Osoby, które prowadzą już działalność mogą ubiegać się o pierwszą pożyczkę w wysokości 50 000 zł, a w przypadku kolejnych pożyczek – nawet do kwoty 150 000 zł. W przypadku dofinansowania na rozpoczęcie działalności gospodarczej ta kwota może wynieść maksymalnie 7 000 zł. Pożyczki mogą być zaciągnięte na okres co najwyżej 3 lat. Zabezpieczeniem spłaty pożyczki może być weksel własny in blanco, poręczenie osoby trzeciej oraz – dodatkowo - przewłaszczenie na zabezpieczenie, hipoteka, cesja pakietu ubezpieczenia na życie pożyczkobiorcy lub inne zaproponowane przez pożyczkobiorcę.
Inicjatywa Mikro.
Innym funduszem pożyczkowym o relatywnie długiej historii prowadzenia działalności w Polsce jest Inicjatywa Mikro, uruchomiona z środków przyznanych Polsce przez rząd USA, a obecnie współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego oraz Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju.
Podobnie jak Fundusz Mikro, za podstawowy cel działalności stawia sobie rozwój przedsiębiorczości poprzez zwiększenie dostępności do środków finansowych dla mikro i małych firm. Działalność Inicjatywy Mikro trafia głównie w potrzeby tych firm niewielkich rozmiarów, które są dla banków niewiarygodne z uwagi na brak wymaganych zabezpieczeń lub krótki okres działalności na rynku, lub nie interesujące z uwagi na relatywnie niewielkie kwoty udzielanych pożyczek. Od początku swej działalności do końca 2011 r. Inicjatywa Mikro udzieliła pożyczek na łączną kwotę 84,7 miliona zł. Niemal połowa pożyczek jest przeznaczanych na cele obrotowe pożyczkobiorcy, 29% na cele inwestycyjne, a 26% na cele mieszane – inwestycyjno-obrotowe. Średnia kwota pożyczki udzielonej pożyczki wynosiła ok. 15 tys. zł.
W grudniu 2012 r. Inicjatywa Mikro podpisała umowę z Bankiem Gospodarstwa Krajowego na realizację projektu „Reporęczenia i pożyczki szansą na zwiększenie finansowania zewnętrznego MSP. Instrumenty wsparcia funduszy poręczeniowych i pożyczkowych w Polsce Wschodniej” finansowanego w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007 – 2013. W ramach tego projektu na terenie województw warmińsko–mazurskiego, podlaskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego i lubelskiego udostępniono produkt „Pożyczka Szansa”, który oferuje pożyczki w kwocie do 300 tys. zł na okres 5 lat. Warto ponadto wspomnieć o innym produkcie „Pożyczka Na Start” kierowanym do firm prowadzących działalność krócej niż 12 miesięcy. W tym przypadku pożyczka udzielana jest na okres maksymalnie 24 miesięcy na kwotę nie większą niż 20 tys. zł.
Przypisy
Bibliografia
1. A. Alińska, Rynek funduszy pożyczkowych w Polsce. Raport 2011, Polski Związek Funduszy Pożyczkowych, Warszawa 2012.
2. B. Bartkowiak, M. Korol, Fundusze pożyczkowe w Polsce wspierające mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa według stanu na 31 grudnia 2008 roku, Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych, Szczecin 2009.
3. P. Białowolski, Rynek firm pożyczkowych w Polsce. Charakterystyka sektora i profil klienta, Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce – Związek Pracodawców, Warszawa 2012.
4. A. Fandrejewska, Potrzebne są tanie usługi dla niezamożnych, http://www.rp.pl/artykul/769743.html, [odczyt z 28.09.2013].
5. Fundacja Republikańska, Problematyka regulacji rynku firm pożyczkowych w Polsce, Warszawa 2013.
6. H.-G. Geis, Kapitalmärkte und Finanzielle Institutionen in Entwicklungsländern, w: H. Körner, Zur Analyse von Institutionen im Entwicklungsprozess und in der internationalen Zusammenarbeit, Duncker & Humblot, Berlin 1989.
7. GUS, Działalność przedsiębiorstw pośrednictwa kredytowego w 2010 roku, Warszawa 2011.
8. Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2010.
9. B. Jayo, S. Rico, M. Lacalle, Overview of the Microcredit Sector in the European Union 2006-2007, EMN Working Paper No. 5, 2008.
10. M. Rybicki, Koniec bezzwrotnych dotacji na założenie firmy. Bezrobotny dostanie pożyczkę, http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/682925,koniec_bezzwrotnych_dotacji_na_zalozenie_firmy_bezrobotny_dostanie_pozyczke.html, [odczyt z 30.10.2013].
11. J. Kornecki, Fundusze pożyczkowe jako źródło finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w województwie łódzkim, w: Formy wspierania przedsiębiorczości w regionie łódzkim w warunkach kryzysu gospodarczego, red. L. Lewandowska, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Łodzi.
12. Ministerstwo Gospodarki, Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2009-2013, Warszawa 2009.
13. Niklewicz K., Koniec dotacji. Euro ma pracować, http://wyborcza.pl/1,75478,8398296,Koniec_dotacji__Euro_ma_pracowac.html, [odczyt z 30.10.2013].
14. A. Szymborska-Sutton, Pierwszy biznes: ruszają pożyczki dla absolwentów, http://www.finanse.egospodarka.pl/98886,Pierwszy-biznes-ruszaja-pozyczki-dla-absolwentow,1,63,1.html, [odczyt z 30.10.2013].
15. UOKiK, Na jakie opłaty zwracać uwagę, pożyczając pieniądze w instytucji parabankowej? Poradnik dla konsumentów, Warszawa 2013.
16. UOKiK, Opłaty stosowane przez instytucje parabankowe. Raport, Warszawa 2013.
17. UOKiK, Reklama parabanków. Raport z kontroli reklam pozabankowych instytucji finansowych oferujących pożyczki konsumentom, Warszawa 2013.
18. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. nr 173, poz. 1807.
19. Ustawa z dnia 12 maja 2011 roku o kredycie konsumenckim, Dz. U. nr 126, poz. 715.
20. S. Włodyka, Działalność gospodarcza, w: System prawa handlowego, t. 1, Prawo handlowe – część ogólna, red. S. Włodyka, Warszawa 2009.
Strony internetowe:
www.vivus.pl
Strona internetowa łotewskiej firmy pożyczkowej Vivus, oferującej na polskim rynku pożyczki przez internet. Strona zawiera szczegółową ofertę.
samcik.blox.pl
Blog finansowy prowadzony przez dziennikarza ekonomicznego „Gazety Wyborczej” Macieja Samcika. Przedstawia obiektywne informacje o produktach finansowych oferowanych na rynku.
www.zopa.com
Strona internetowa światowego prekursora pożyczek społecznościowych – brytyjskiej firmy Zopa, zawierająca szczegóły jej oferty.
www.prosper.com
Strona internetowa lidera na amerykańskim rynku pożyczek społecznościowych – firmy Prosper, zawierająca szczegóły jej oferty.
www.wonga.pl
Strona internetowa brytyjskiej firmy pożyczkowej Wonga oferującej na rynku polskim pożyczki przez internet, zawierająca szczegóły jej oferty.
kokos.pl
Strona internetowa lidera na polskim rynku pożyczek społecznościowych – firmy Kokos, zawierająca informacje o funkcjonowaniu systemu tych pożyczek oraz ofercie firmy kierowanej zarówno do pożyczkobiorców, jak i pożyczkodawców.
www.arimr.gov.pl
Strona Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oferującej wsparcie w charakterze refundacji wcześniej poniesionych wydatków przez mikroprzedsiębiorstwa mające swoją siedzibę na terenach wiejskich lub małych miast.
parp.gov.pl
Strona Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oferującej wsparcie dla mikro- i małych przedsiębiorstw przed upływem pierwszego roku prowadzenia działalności gospodarczej na projekty w dziedzinie e-biznesu.
www.jeremie.com.pl
Strona inicjatywy JEREMIE – pozadotacyjnego wsparcia mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw, nastawionej na finansowanie inwestycji o zwiększonym ryzyku kredytowania. JEREMIE oferuje niskooprocentowane kredyty, pożyczki i poręczenia.
www.bgk.com.pl
Strona Banku Gospodarstwa Krajowego oferującego pożyczki dla absolwentów na założenie działalności gospodarczej oraz pełniącego rolę Menadżera sześciu Funduszy Powierniczych w ramach Inicjatywy JEREMIE.
www.pup-lodz.pl
Podstrona Powiatowego Urzędu Pracy w Łodzi przyznającego jednorazowe środki na podjęcie działalności gospodarczej przez osoby bezrobotne. Podobnych informacji na swoich stronach internetowych udzielają inne powiatowe urzędy pracy prowadzące dystrybucję środków z Funduszu Pracy.
www.zanim-podpiszesz.pl
Strona akcji społecznej „Nie daj się nabrać. Sprawdź, zanim podpiszesz”, której celem jest zwrócenie uwagi na ryzyko związane z zawieraniem umów finansowych i korzystaniem z usług finansowych.
uokik.gov.pl//faq_kredyty_pozyczki_lokaty.php
Podstrona Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów zawierająca odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania w odniesieniu do kredytów i pożyczek.
federacja-konsumentow.org.pl
Strona Federacji Konsumentów – niezależnej organizacji pozarządowej, której celem jest ochrony konsumentów indywidualnych. Zawiera informacje o prawach konsumenta, jak również dane teleadresowe biur Federacji.
uokik.gov.pl/rzecznicy_konsumentow.php
Podstrona Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przedstawiająca informacje o kompetencjach rzeczników konsumentów powoływanych do ochrony interesów konsumentów.
www.nbp.pl
Strona Narodowego Banku Polskiego przedstawiająca dane o aktualnej wysokości stopy lombardowej.
www.inicjatywamikro.pl
Strona funduszu pożyczkowego Inicjatywy Mikro, działającego w Polsce od ponad 17 lat. Zawiera informacje o jej ofercie pożyczkowej.
funduszmikro.pl
Strona funduszu pożyczkowego Fundusz Mikro, działającego w Polsce od 1994 roku. Zawiera informacje o jego ofercie pożyczkowej.
www.mg.gov.pl
Podstrona internetowa Ministerstwa Gospodarki dedykowana funduszom pożyczkowym i doręczeniowym. Informuje o kierunkach planowanych działań i prac legislacyjnych.
www.pzfp.pl
Strona Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych prezentująca misję, cele i działania związku oraz aktualności dotyczące działalności funduszy pożyczkowych w Polsce.