Podrozdział 1. Wybrane zagadnienia podstaw prawa administracyjnego materialnego

Prawo administracyjne materialne zawiera normy umieszczone w przepisach prawa powszechnie obowiązującego, które określają treść praw i obowiązków podmiotów, które w ramach danego stosunku administracyjnoprawnego występują w charakterze podmiotów podległych podmiotom dysponującym władztwem administracyjnym[1] .

Ze względu na wyjątkową obszerność oraz otwartość jest działem wewnętrznie zróżnicowanym. Wielce karkołomne byłoby dokonanie zupełnego podziału wszystkich dziedzin materialnego prawa administracyjnego, dlatego lepsze jest oparcie się na typologii według dziedzin ingerencji administracji w określone dobra jednostki. Zatem można wyróżnić prawo administracyjne dotyczące: wolności obywatelskich i praw człowieka, statusu prawnego jednostki, zawodów zaufania publicznego, funkcji policyjnych państwa, reglamentacji działalności gospodarczej, ingerencji w sferę własności nieruchomości, rzeczy publicznych, stref specjalnych, ciężarów publicznych, pomocy społecznej i zabezpieczenia społecznego[2] . Należy przy tym podkreślić, że jest to jedna z wielu możliwych typologii.

Ze względu na ograniczenia objętościowe artykułu oraz szczególną obszerność zagadnień należących do materialnego prawa administracyjnego zostaną zasygnalizowane jedynie trzy wybrane jego zagadnienia.

1.1. Sytuacja osób fizycznych

Ustawy prawa administracyjnego w bardzo szerokim zakresie regulują wiele spraw życia codziennego, które dla przeciętnego człowieka są oczywiste.

Coraz mniejsze znaczenie posiada obowiązek meldunkowy. Jakkolwiek data jego całkowitego zniesienia była już wielokrotnie przekładana (obecnie planuje się wraz z początkiem 2016 r.), zauważalna jest wyraźna tendencja dążąca do jego ograniczenia, czego przykładem jest choćby zniesienie wraz z 1 stycznia 2013 r. sankcji administracyjno-karnej za niedopełnienie obowiązku meldunkowego czy zrezygnowanie z wymogu meldowania się przy każdorazowej wizycie w hotelu. Zresztą organy administracji publicznej coraz częściej wymagają podawania adresu zamieszkania.

Każdy obywatel ma prawo do zmiany swojego imienia i nazwiska. Orzekanie w tej kwestii należy do kierownika urzędu stanu cywilnego właściwego ze względu na miejsce stałego pobytu wnioskodawcy. Jest on zobowiązany uwzględnić wniosek, jeżeli wnioskodawca nosi nazwiska ośmieszające lub nielicujące z godnością człowieka albo jest to podyktowane uzasadnionymi względami, przy czym zostaje tutaj przyznany znaczny luz decyzyjny[3] . W wyniku zmiany nazwiska nie można mieć nazwiska, które składałoby się z więcej niż dwóch członów.

Każdy obywatel, który ukończył 18 lat albo w określonych okolicznościach 15 lat (np. pozostaje w stosunku pracy), ma obowiązek posiadania dowodu osobistego. Związane z tym jest uprawnienie żądania dowodu osobistego. Dowód osobisty wydawany jest na 10 lat, chyba że został wydany osobie, która nie ukończyła 18 lat (wtedy ważny jest pięć lat) albo osobie, która ukończyła 65 lat (wtedy wydawany jest na czas nieoznaczony). Wydawanie dowodów osobistych należy do zadań zleconych gminy. Znaczenie dowodu osobistego znacząco wzrosło po przystąpieniu przez Polskę do strefy Schengen, gdyż obecnie stanowi dokument tożsamości uprawniający do przekraczania granic znajdujących się w niej państw.

Dokumentem potwierdzającym tożsamość jest paszport, który ponadto uprawnia do przekraczania granicy państwowej i pobytu za granicą oraz poświadcza obywatelstwo polskie i tożsamość osoby w nim wskazanej w zakresie danych, jakie dokument ten zawiera.

1.2. Zrzeszanie się

Wolnością zrzeszania się jest mające swoje źródło w Konstytucji RP i licznych aktach prawa międzynarodowego prawo każdego do wstępowania do istniejących zrzeszeń i występowania z nich oraz zakładania i rozwiązywania własnych.

Podstawową komórką zrzeszania się obywateli są stowarzyszenia, którymi są zgodnie z ustawą dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenia o charakterze niezarobkowym, samodzielnie określające swoje cele, programy, działania i struktury organizacyjne i opierające swą działalność na pracy społecznej swych członków. Rozróżnia się stowarzyszenia (posiadające osobowość prawną) oraz stowarzyszenia zwykłe (nieposiadające osobowości prawnej). Są one rejestrowane przez wydziały sądów rejonowych, tzw. sądy rejestrowe. Nad stowarzyszeniami jest sprawowany nadzór przez wojewodę (w przypadku stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego) oraz starosta (pozostałe stowarzyszenia). W ramach sprawowanego nadzoru można żądać odpisów uchwał walnego zebrania członków oraz niezbędnych wyjaśnień od władz stowarzyszenia. Źródłami finansowania stowarzyszeń mogą być składki członkowskie, darowizny, spadki, zapisy, dochody z własnej działalności, dochody z majątku stowarzyszenia oraz ofiarności publicznej[4] .

Inną formą zrzeszania się są organizacje pracodawców, wśród których można wymienić związki pracodawców, federacje i konfederacje związków pracodawców. Zrzeszenia te są samorządne i niezależne od organów administracji państwowej, samorządowej czy innych organizacji. Celem zrzeszenia pracodawców jest ochrona praw i reprezentowanie interesów zrzeszonych członków wobec związków zawodowych pracowników, organów władzy i organów administracji państwowej oraz samorządowej. Jedyną instytucją sprawującą nadzór nad zrzeszeniem organizacją pracodawców jest sąd rejestrowy, który w razie stwierdzenia sprzeczności prowadzonej działalności z ustawą wyznacza 14-dniowy termin do zaprzestania tej działalności. Sankcjami za niezastosowanie się mogą być m.in. grzywna i wykreślenie związku z Krajowego Rejestru Sądowego[5] .

Samorządem zawodowym jest forma organizacyjna zrzeszania się osób wykonujących ten sam zawód. Jej celem jest reprezentowanie ich interesów wobec władz państwowych oraz doskonalenie zawodowe, czuwanie nad etyką wykonywania zawodu oraz ich ochrona socjalna. Prowadzą one także rejestr osób uprawnionych do wykonywania zawodu. Wśród samorządów zawodowych działających w Polsce można wymienić: adwokatów, radców prawnych, lekarzy i lekarzy dentystów, biegłych rewidentów, architektów, inżynierów budownictwa i urbanistów.

1.3. Prowadzenie działalności gospodarczej

Najważniejszą ustawą regulującą kwestię prowadzenia działalności gospodarczej jest ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. 2004 nr 173, poz. 1807); dalej: u.d.s.g. Zgodnie z nią przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i tzw. ułomna osoba prawna wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Przedsiębiorcami są także wspólnicy spółki cywilnej. Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły[6] .

Przedsiębiorcy działający pod postacią spółek prawa handlowego (jawnej, partnerskiej, komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnej) zobowiązani są złożyć wniosek o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego. W momencie wpisania można rozpocząć prowadzenie działalności gospodarczej. Przedsiębiorcy będący osobami fizycznymi obowiązani są złożyć wniosek o wpis do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG). CEIDG prowadzone jest w systemie teleinformatycznym przez ministra właściwego do spraw gospodarki. W przeciwieństwie do KRS rozpoczęcie działalności możliwe jest już w momencie złożenia wniosku o wpis. Rejestry są jawne, każdy ma do nich dostęp za pośrednictwem Internetu. Domniemywa się prawdziwość oraz powszechną znajomość wpisów[7] .

Prawo prowadzenia działalności na równi z podmiotami polskimi mają podmioty zagraniczne, jeżeli pochodzą z państw Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej, Lichtensteinu, Norwegii oraz Islandii. Przedsiębiorcy polscy mogą prowadzić działalność gospodarczą także w tych państwach.

Podmiot chcący prowadzić określoną działalność gospodarczą musi czasem uzyskać koncesję, zezwolenie, licencję albo zgodę. Uzyskanie koncesji konieczne jest między innymi w przypadku: wydobywania kopalin ze złóż, wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią i amunicją oraz wyrobami i technologiami o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym, wytwarzania, przetwarzania, magazynowania, przesyłania, dystrybucji i obrotu paliwami i energią, ochrony osób i mienia, przewozów lotniczych, rozpowszechniania programów radiowych i telewizyjnych.

U.d.s.g. dzieli przedsiębiorców na mikro-, małych i średnich przedsiębiorców. Przynależność do którejś z tych kategorii zależy od liczby zatrudnianych pracowników oraz rocznych obrotów netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z lat obrotowych. Na przykład mikroprzedsiębiorca zatrudnia mniej niż 10 pracowników i osiąga obrót nieprzekraczający równowartości w złotych 2 mln euro, w przypadku małego przedsiębiorcy te liczby wynoszą odpowiednio 50 pracowników i 10 mln euro, zaś średniego przedsiębiorcy 250 pracowników i 50 mln euro. U.s.d.g. nakłada na państwo obowiązek stwarzania, z poszanowaniem zasad równości i konkurencji, warunków korzystnych do ich funkcjonowania i rozwoju.

Podstawy prawa administracyjnego proceduralnego

Na administracyjne prawo proceduralne składają się normy, które umożliwiają wykorzystywanie norm prawa administracyjnego ustrojowego i materialnego tak, aby przez ciąg odpowiednich czynności doprowadzić do załatwienia indywidualnej sprawy przed organami administracji publicznej lub innymi podmiotami w formie decyzji administracyjnej. Dzieje się to poprzez: ich konkretyzację i powiązanie z indywidualnie oznaczonymi podmiotami czy też przez doprowadzenie do wykonania obowiązków wynikających bezpośrednio z przepisów prawa albo z decyzji czy postanowień administracyjnych, kontrolę przestrzegania przepisów prawnych i nadzór nad aktami stanowienia i stosowania prawa oraz orzekanie o sankcjach za naruszenie zakazów lub nakazów zawartych w przepisach regulujących działalność administracji albo związanych z wykonywaniem przez administrację jej zadań[8] .

Normy proceduralne prawa administracyjnego doczekały się, w porównaniu do norm ustrojowych i materialnych, względnego skondensowania. Jego podział obejmuje:

1) prawo o ogólnym postępowaniu administracyjnym, którego najważniejszą ustawą jest ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. 1960 Nr 30, poz. 168) – dalej: k.p.a.;

2) prawo o postępowaniach szczegółowych, np. podatkowe czy celne, gdzie ważnymi ustawami są ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60) oraz ustawa z dnia 19 marca 2004 r. – Prawo celne (Dz. U. 2004 nr 68, poz. 622);

3) postępowanie egzekucyjne w administracji regulowane przez ustawę z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz. U. z 2012, poz. 1015);

4) prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi normowane ustawą z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. 2002 nr 153, poz. 1270) – dalej: p.p.s.a.

Niekiedy do postępowania administracyjnego zalicza się także unormowane przez ustawę z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. 2001 nr 106, poz. 1148) postępowanie karno-administracyjne, które raczej uważane jest za część prawa karnego. Niemniej jednak organom administracji państwowej nieraz przyznaje się szerokie uprawnienia do nakładania kar pieniężnych (np. Komisji Nadzoru Finansowego, organom zajmującym się ochroną środowiska), a decyzje w tych sprawach wydawane są na podstawie k.p.a[9] .

W ramach postępowania ogólnego można wyróżnić wiele szczegółowych postępowań, jak choćby środowiskowe, leśne, budowlane, drogowe, rolne, których odrębności mają swoje źródło zwykle w odpowiednich ustawach regulujących te kwestie. Dlatego też przykładowo w postępowaniu środowiskowym prawa strony przysługują organom Inspekcji Ochrony Środowiska.

1.4. Ogólne postępowanie administracyjne

Uchwalony w 1960 r. k.p.a. w swojej pierwotnej treści znacznie się różnił od dzisiejszego tekstu. W porównaniu do Kodeksu postępowania karnego czy Kodeksu postępowania cywilnego k.p.a. był zmieniany stosunkowo rzadko. Najważniejsze nowelizacje przeprowadzono w 1980 r. oraz w 1990 r. W wyniku nowelizacji z 1980 r. zmieniono także numerację przepisów.

K.p.a. obejmuje postępowanie administracyjne w ścisłym tego słowa znaczeniu, postępowanie w sprawach rozstrzygania sporów o właściwość, postępowanie w sprawie wydawania zaświadczeń oraz postępowanie w sprawach skarg i wniosków. K.p.a. nie odnosi się do wewnętrznej sfery stosunków administracji publicznej, jak choćby kwestia podległości służbowej pracowników.

Mimo że pochodzące z 1997 r. Prawo celne oraz Ordynacja podatkowa wyłączyły te dwa postępowania z zakresu k.p.a. oraz że wiele ustaw materialnych zawiera pewne przepisy proceduralne, k.p.a. ma bardzo szerokie zastosowanie.

Przez pojęcie „organów administracji publicznej” należy w k.p.a. rozumieć ministrów, centralne organy administracji rządowej, wojewodów, działające w ich lub we własnym imieniu inne terenowe organy administracji rządowej (zespolonej i niezespolonej), organy jednostek samorządu terytorialnego oraz inne podmioty powołane do załatwiania indywidualnych spraw na mocy decyzji administracyjnej.

Występującymi w każdym postępowaniu uczestnikami są: strona oraz organ. Zgodnie z k.p.a. stroną jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek. Krąg podmiotów mogących uczestniczyć w postępowaniu administracyjnym obejmuje nadto podmioty na prawach strony: pełnomocnika strony (którym co do zasady nie musi być profesjonalista), organizacja społeczna, która może zarówno wszczynać postępowanie, jak i włączyć się do już toczącego się postępowania, jeżeli jest to uzasadnione jej celami statutowymi i przemawia za tym interes społeczny, prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka. Trzy ostatnie podmioty mają szczególne uprawnienia w postępowaniu, spośród których wymienić można szczególny środek zaskarżenia decyzji ostatecznych, jakim jest sprzeciw. Odmienne są jednak przyświecające im cele. O ile prokurator działa w celu ochrony szeroko rozumianej praworządności, o tyle Rzecznicy podejmują działania w przypadku powzięcia wiadomości o naruszeniu praw i wolności obywatelskich.

K.p.a. dopuszcza wykorzystywanie w postępowaniu administracyjnym komunikacji elektronicznej między organem administracji publicznej a stroną postępowania, tak w przypadku doręczeń, wydawania decyzji i postanowień, jak i wnoszenia podań. Jednak możliwość praktycznego wykorzystania komunikacji elektronicznej może się znacząco różnić w zależności od organu i postępowania. Cały czas przy tym przeważają organy, w których podczas postępowania komunikacja elektroniczna jest wykorzystywana sporadycznie.

Rozstrzygnięcie sprawy następuje na podstawie prawdy materialnej, którą ustala się na podstawie zgromadzonych dowodów i ich oceny. Dowodem może być wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem (w szczególności dowodem mogą być dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych, oględziny). Fakty powszechnie znane oraz znane organowi z urzędu nie wymagają dowodzenia.

Załatwienie sprawy powinno nastąpić w ciągu miesiąca, zaś sprawy szczególnie skomplikowanej w ciągu dwóch miesięcy. Postępowanie odwoławcze powinno się zakończyć w ciągu miesiąca.

Postępowanie administracyjne kończy się rozstrzygnięciem przybierającym postać decyzji, postanowienia albo ugody administracyjnej. Decyzja administracyjna jest władczym, jednostronnym oświadczeniem woli organu administracji publicznej, opartym na przepisach prawa administracyjnego i określającym sytuację prawną konkretnie wskazanego adresata w indywidualnie oznaczonej sprawie[10] .

Decyzja kończy sprawę w danej instancji. Co istotne, w konkretnej sprawie decyzja może być nazywana: pozwoleniem (wodnoprawnym), zezwoleniem (na osiedlenie się cudzoziemca na terytorium RP), nakazem (konserwacji zabytku), zakazem (odbycia imprezy artystycznej), koncesją (na wykonywanie określonej działalności), licencją (pilota) itd[11].

Decyzje można dzielić na różne sposoby. Na ich podstawie można potwierdzić istnienie określonego prawa lub obowiązku strony (decyzja deklaratoryjna) albo je stworzyć, zmienić czy znieść (decyzja konstytutywna). Decyzja może czynić zadość żądaniom strony (decyzja pozytywna) albo na jej mocy się odmawia przyznania stronie określonego prawa (decyzja negatywna). Od decyzji może przysługiwać środek odwoławczy, dzięki któremu może ona zostać zmieniona albo uchylona (decyzja nieostateczna) albo może to być decyzja ostateczna, której nie można wzruszyć w wyniku zastosowania zwykłego środka prawnego. Przy wydawaniu decyzji organ administracji publicznej może mieć pewien luz decyzyjny w ramach tak zwanego uznania administracyjnego (decyzja swobodna) albo przepisy nie pozostawiają pola manewru i jest zobowiązany do wydania decyzji na wniosek strony takiej, a nie innej decyzji (decyzja związana).

Postanowienie jest rozstrzygnięciem wydawanym przez organ w toku sprawy. Nie kończy ono sprawy, ale dotyczy kwestii pojawiających się w jej toku, np. o ukaraniu grzywną za niewłaściwe zachowanie się w czasie rozprawy, odmowy udostępnienia akt, kosztów postępowania, o wstrzymaniu wykonania decyzji.

Postępowanie administracyjne może zakończyć się także ugodą administracyjną zawartą między stronami w formie pisemnej, jeżeli przemawia za tym charakter sprawy, przyczyni się to do uproszczenia lub przyspieszenia postępowania i nie sprzeciwia się temu przepis prawa. Ugoda taka po zatwierdzeniu przez organ administracji publicznej ma moc decyzji administracyjnej.

Większość rozstrzygnięć w postępowaniu administracyjnym podlega kontroli odwoławczej przez organ wyższego stopnia, co dzieje się na wniosek. W jej wyniku dochodzić może do ponownego merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy.

Na postanowienie można złożyć zażalenie, ale tylko jeśli k.p.a. przewiduje taką możliwość. Przykładowo można je złożyć na postanowienie o rygorze natychmiastowej wykonalności, o zawieszeniu postępowania. Przeciwko postanowieniom, na które nie przysługuje zażalenie (np. dotyczące przeprowadzenia dowodu), można złożyć skargę wraz z odwołaniem od decyzji.

Na decyzję, która w I instancji została wydana przez ministra (przy czym w k.p.a. jako ministrów należy także traktować kierowników centralnych urzędów administracji rządowej) albo samorządowe kolegium odwoławcze, przysługuje wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy przez ten sam organ.

Organ rozpoznający sprawę w II instancji może utrzymać w mocy zaskarżoną decyzję, zmienić ją (poprzez uchylenie starej i wydanie nowej decyzji), uchylić zaskarżoną decyzję i umorzyć postępowanie, uchylić bez dalszych konsekwencji albo uchylić i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania przez organ I instancji. Możliwe jest też umorzenie postępowania odwoławczego.

W wyniku takiej konstrukcji w danej sprawie możliwe jest kilkukrotne uchylanie decyzji przez organ II instancji i jej ponowne rozpatrywanie przez organ I instancji. Co ważne, organ odwoławczy nie może wydać decyzji na niekorzyść strony odwołującej się, chyba że zaskarżona decyzja rażąco narusza prawo lub rażąco narusza interes społeczny.

Możliwe jest także wzruszenie decyzji ostatecznych na podstawie wznowienia postępowania albo stwierdzenia nieważności decyzji. Wniosek może złożyć strona lub podmiot działający na prawach strony jedynie na podstawie wymienionych w k.p.a. przesłanek. W przypadku wznowienia, na przykład jeśli dowody, na podstawie których ustalono istotne dla sprawy okoliczności faktyczne, okazały się fałszywe, albo wyjdą na jaw istotne dla sprawy nowe okoliczności faktyczne lub nowe dowody istniejące w dniu wydania decyzji, nieznane organowi, który wydał decyzję. W przypadku stwierdzenia nieważności zaś przesłankami mogą być wydanie decyzji bez podstawy prawnej albo jeśli dotyczy ona sprawy już poprzednio rozstrzygniętej inną decyzją ostateczną.

1.5. Postępowanie sądowo-administracyjne

Logiczną konsekwencją istnienia przepisów materialnych oraz k.p.a. jest możliwość weryfikacji prawidłowości i legalności decyzji administracyjnych przez sądy administracyjne. Są one powołane do sprawowania wymiaru sprawiedliwości poprzez kontrolę rozstrzygnięć organów administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych.

Od każdej decyzji administracyjnej, chyba że dany przepis stanowi inaczej, przysługuje skarga do sądu administracyjnego, którą może złożyć uprawniony podmiot (np. strona, adresat postanowienia, który niekoniecznie jest stroną, prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, organizacja społeczna w zakresie jej statutowej działalności, która brała udział w postępowaniu administracyjnym). W I instancji sprawę rozpoznają Wojewódzkie Sądy Administracyjne[12] . Postępowanie przed sądami administracyjnymi toczy się według p.p.s.a.

Warunkiem dopuszczalności złożenia skargi do sądu administracyjnego jest wyczerpanie zwykłych środków zaskarżenia przeciwko rozstrzygnięciu (tj. odwołania od decyzji, zażalenia na postanowienie i wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy przez ten sam organ), przy czym wymóg ten nie dotyczy prokuratora i Rzecznika Praw Obywatelskich. Co istotne, sądy administracyjne nie rozstrzygają spraw merytorycznie, ale orzekają o ich zgodności z prawem. Sądy orzekają także o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. W przypadkach przewidzianych przez ustawę dopuszczalne jest także sprawowanie kontroli według innego kryterium. Dlatego też na podstawie wyroku sądu administracyjnego można utrzymać decyzję administracyjną w mocy albo uchylić ją z jednoczesnym przekazaniem do ponownego merytorycznego rozstrzygnięcia przez właściwy organ. Nie można zaś wydać orzeczenia merytorycznego zmieniającego jej treść. Nieraz orzeczenia kasacyjne ocierają się de facto o rozstrzygnięcie merytoryczne, gdyż zawarta w nim ocena prawna wiąże przy ponownym rozstrzygnięciu organ, którego działanie lub bezczynność były zaskarżone.

Od wyroków i postanowień wydanych przez sądy I instancji przysługują środki odwoławcze: skarga kasacyjna, zażalenie, skarga o wznowienie postępowania i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

Podstawą wniesienia skargi kasacyjnej może być naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie albo naruszenie prawa przepisów postępowania, jeżeli uchybienie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. W wyniku skutecznego jej złożenia sprawa zostaje rozpoznana przez NSA. Zażalenie przysługuje w przypadkach przewidzianych w ustawie na postanowienie. Skarga o wznowienie postępowania jest możliwa m.in. w przypadku, jeśli wydanie orzeczenia związane jest z popełnieniem przestępstwa (na przykład wyrok oparto na podrobionym dokumencie) albo wynika z orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, albo międzynarodowego organu, działającego na podstawie ratyfikowanej przez Polskę umowy międzynarodowej. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia przysługuje co do zasady od orzeczeń WSA, jeżeli przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie orzeczenia w inny sposób nie było i nie jest możliwe albo gdy niezgodność z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności.

Dodatkowo NSA rozstrzyga spory kompetencyjne. Na podstawie art. 22 § 3 k.p.a. z wnioskiem mogą wystąpić: strona (w przypadku sporu negatywnego); organ jednostki samorządu terytorialnego lub inny organ administracji publicznej, pozostające w sporze (w przypadku sporu pozytywnego); minister właściwy do spraw administracji publicznej; minister właściwy do spraw sprawiedliwości, Prokurator Generalny; Rzecznik Praw Obywatelskich. NSA jest władny także podejmować uchwały mające na celu wyjaśnienie przepisów prawnych, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych oraz uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie sądowo-administracyjnej.